Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1789

Aenmerkingen over de beschryving van den vergifboom, in het Maleitsch genoemd Pohoon Upas, die, volgens het verhael van N.P. Foersch^(*), op het eiland Java te vinden zoude zyn.
Medegedeeld door Lambertus Nolst, M.D. en Lid van het Balaefsche Genootschap der Proef-ondervindelyke Wysbegeerte te Rotterdam.

wel-edele heeren!

Hoe weinig berigten, uit afgelegen oorden, vaek te betrouwen zyn, en hoe noodig het inzonderheid voor alle Natuurkenneren zy, zich niet te verlaten op het berigt van onbekende Geschiedschryveren, maer integendeel alle vlyt aen te wenden, om belangryke zaeken, die hun worden medegedeeld, meer naeuwkeurig te onderzoeken, zal, zoo ik my niet grovelyk bedriege, uit het volgende verhael ten vollen blyken.

Onlangs in gesprek zynde met den Wel Ed. Heer jan matthys van rhyn, (met wiens vriendschap ik my vereerd vinde,) over de gevaerlyke vergiften, die men hier en elders aentreft, gaf ik myne verwondering te kennen, dat de Boom op Java, van welks vergiftige eigenschappen ik zoo veele verwonderlyke uitwerkingen, in de Maendlyks uitkomende Letteroefeningen, geleezen had, reeds niet voorlang was uitgerooid. My op de egtheid van het verhael, op de aengehaelde plaets, verlatende, beweerde ik, dat het gif, 't welk uit deezen Boom ontlast wierd, voorzeeker een der meest heftige moest zyn, het welk 'er tot heden toe bekend is. -

(*) Zie Algem. Vaderl. Letteroef. VIde Deel, Mengelw., bl. 286 enz.

[p. 105]

Doch met geen geringe verbazing werd ik ontwaer, dat al het geen men in dat verhael, nopens het aenweezen en de eigenschappen van deezen Boom aentreft, volstrekt bedriegery en leugentael is; en dewyl ik gezien had, dat men het zelve voor zeer egt hield, en het hierom in een ander zeer geagt Werk^(†) overgenomen had, begreep ik het myn pligt te zyn, den gemelden Heer te verzoeken, my de vryheid te willen geeven, van den inhoud onzer gesprekken, benevens de bewyzen, omtrent de valschheid van het berigt, die zyn Ed. toen de goedheid had van my te laten zien, aen UWEd. te zenden, om langs dien weg myne Landgenooten hieromtrent nader te onderrigten; het geen dan ook door mynen vriend gunstiglyk werd toegestaen.

Vooraf reekene ik het noodig te melden, dat de genoemde Heer van rhyn ruim 23 jaeren, en wel zedert het jaer 1763 tot 1786, op Java gewoond heeft, dat zyn Ed. 13 jaeren Opperhoofd in de Mattarm, aen het Hof van den Sultan, en ruim 3 jaeren tweede Resident aen het Hof des Keizers, te Souracarta, geweest is; dat hy aldaer de beste gelegenheid heeft gehad van alles, het geen slechts eenigermate aenmerklyk was, te onderzoeken; en dat 'er ook niets van dien aert is geweest, of het is door zyn Ed. gezien.

Hier by komt, dat de volgende Aenmerkingen haeren oorsprong meerendeels verschuldigd zyn aen een berigt, op verzoek van de Heeren Directeuren van het Bataviaesch Genootschap, door de Ed. Heeren Opperhoofden, palm en van rhyn, aen den Heer Gouverneur van Java gesuppediteerd; doch welk berigt aen den Wel-Ed. Heer, Mr. jacob cornelis mattheus radermacher, als eersten Directeur van het Bataviaesche Genootschap, door den Heer Gouverneur gegeeven zynde, in ons Land niet is bekend geworden; daer de Heer radermacher, op zyne Reis herwaerts, op eene zeer noodlottige wyze is omgekomen.

Eer ik van dat berigt in dit geval gebruik maeke, staet my te melden, hoe my, uit eene getrouwe Copie eener egte Attestatie, van den Opper-Chirurgyn f.a. bonneken, te Samarang, ontegenzeggelyk gebleeken is,

(†) Zie chomel, Algemeen Woordenboek, VIIIste Deel, bl. 608 enz.

[p. 106]

dat opgemelde foersch in 't jaer 1774 niet te Batavia geweest is, dat hy in de jaeren 1775 en 1776 wel, onder den genoemden Heer, derde Meester geweest is; mitsgaders dat hy, na verloop van eenige jaeren, wel als Opper-Chirurgyn een reisje naer Java gedaen heeft, doch nooit aen een der Vorsten-hoven aldaer geweest is; en dat hy daerna tot de Engelschen is overgeloopen. Wyders is het, voor een ieder, die eenige kennis heeft van de Indische inrigtingen, niet minder baerblyklyk zeker, dat hy valschlyk voorgeeft, een pas verkreegen te hebben, van den Heer Gouverneur-Generael p.a. van der parra; waer door hy verlof gekreegen zou hebben om door het Land te reizen, en dus gelegenheid gehad hebben, om dien Wonderboom te bezigtigen. Dit vooraf aengemerkt hebbende, zal ik nu voorts bepaelder doen zien, dat hy deezen Boom in zyne herssens gesmeed heeft; nadien 't eene volstrekte onwaerheid is, dat 'er zulk een vergiftige Boom op Java te vinden zou zyn. Zie hier het bewys.

De Wel-Ed. Heer palm heeft deswegens onderzoek gedaen, en aen den Keizer van Java een Brief gezonden, van den volgenden inhoud:

Aen zyne Majesteit den Keizer pacco boeana, den derden, dien toegewenscht wordt alle zeegen, voorspoed en vergenoegen op deeze Aerde.

‘Door den Wel-Edel Gestrengen Groot Achtbaren Heer Gouverneur en Directeur deezer Kuste my toegezonden zynde een Schriftuur, door zeeker Opper-Chirurgyn ontworpen, die daer by voorwend - dat 'er in het Keizerryk van uwe Majesteit zekere vergiftige Boom zoude zyn, en doorgaends genaemd worden de Boom Upas. - Dat dit vergif niet anders gehaeld wierd, om kritsen of pieken daermede te vergiftigen, dan door menschen, die reeds door uwe Majesteit ter dood veroordeeld waren; en door dit te wagen dan het leeven behielden, zoo zy wederkeerden met het vergif, doch meestal door het zelve stierven. - Dat hy Oppermeester in den jaere 1776, of naer de Javasche reekening in den jaere 1703, een Justitie, binnen uwe Majesteits Cadaton, had bygewoond van dertien Zeliers of

[p. 107]

Bywyven van uwe Hoogheid, die door vlymen of kritsen, door dit vergif aengestreeken, ieder aen een pael gebonden zynde, in den tyd van twee minuten had zien om het leeven brengen: - zoo neeme ik dan de vryheid, my by uwe Hoogheid te adresseeren, met vriendlyk verzoek, my ook schriftlyk op dit humbel Adres met uwe Majesteits antwoord te willen vereeren; ten einde te ontwaeren, in hoe verre dit voorgeeven van den Oppermeester foersch met de waerheid instemt; of dat het somwylen ten eenemaele verdigtzels zyn, als mede of 'er zoo een Boom Upas in dit gantsche Land Java te vinden zy. - Als dit door uwe Majesteit bekrachtigd wordt, zal alle twyffeling van de geleerde waereld kunnen weggenomen worden; en uwe Majesteit zal my hierdoor zonderling verpligten.’

(Onderstond) Slot myner Penne.

Geschreeven binnen de Vesting de Vastenburg, deezen 12 November 1785.

(Was geteekend)

w.a. palm.

Het antwoord, met 's Keizers Zeegel voorzien, op den bovenstaenden Brief, was dus:

Javaensche Brief, geschreeven door den soesoehoenangh, aen zynen Vriend, het Heer Opperhoofd palm.

‘Na dat, uit Broeders Missieve, toegezonden door den Wel-Edel Achtbaren Heer Gouverneur, verstaen hebbe, zoude in mynen Lande, zoo als de Oppermeester voorgeeft, een Boom, genoemt Upas, weezen; het geen my niet alleen ten heele malen onbekend is, maer zelfs ook nooit het minste daer van gehoord hebbe; en ik weet ook niets van de benoemde Oppermeester; want by wat Opperhoofd zoude die geweest zyn?’

(Onderstond) Geschreeven op Dingsdag den 12 van 't Ligt Soera in 't jaer Be. 1712 of den 15 November 1785.

(Lager stond) Getranslateerd door my (was geteekend)

jⁿ. j^s. emhardt.

(Nog lager) Accordeert. (was geteekend) w.a. palm.

[p. 108]

Dit nu zoude reeds genoeg zyn om te bewyzen, dat al het verhaelde omtrent den gemelden Boom eene loutere opeenstapeling van de grootste onwaerheden is; doch men zoude zoo verre konnen gaen van tegen te werpen, dat de Keizer misschien wel reedenen kan gehad hebben, (deels om het voordeel, 't welk de Boom, volgens foersch, Hem zoude aenbrengen; deels om de gestrenge wys, waermede hy zyne Bywyven behandelt, niet aen den dag te leggen,) om het aenwezen van de Pohoon Upas te ontkennen; en het zal hierom noodig zyn, om verscheiden gezegden, in het meergemelde verhael voorkomende, door de volgende verdere Aenmerkíngen te logenstraffen.

1^o. ‘De Bohon Upas zoude dan groeijen op java, omtrent 27 Duitsche mylen van batavia, veertien van souracharta, 's Keizers Zetel, en tusschen de 18 en 20 van fiukjoe, de tegenwoordige verblysplaets des Sultans van java.’

Het verdient hier opmerking, dat de Schryver zeer weinig onderweezen is geweest in de Maleitsche tael; (het geen naderhand ook nog duidelyker zal blyken,) en dat hy den juisten naem der gemelde plaetsen niet heeft weeten te melden. Want, volgens des kundigen, moet hier niet staen Bohon, maer Pohom - niet Souracharta, maer Souracarta - niet Fiukjoe, maer Djocjocarta enz.

Doch het geen meerder aendagt vordert, is, dat de bepaeling van den afstand, op welken de Boom te vinden zy, geheel mank gaet.

De zeekerste berigten tog, deswegens genomen, bewyzen, dat de Sultan omtrent 14 uuren nader by Batavia dan de Keizer woont; en dat de gewoone Marschen, door de bovenlanden van Batavia naer Djocjocarta, of Sultans verblyf, op 120 uuren; en naer Souracarta, of 's Keizers woonplaets, op 134 uuren gereekend worden.

2^o. ‘Het vergif uit den Upas zoude zeer duur zyn, en den Keizer veel gelds opbrengen.’

Dus moet de Keizer, volgens dit gezegde, alléén het voordeel van den Boom genieten: doch hierdoor toont de Schryver, dat hy niet weet, hoe de Landen der Javasche Vorsten door de Compagnie zo verdeeld zyn geworden, dat ieder Vorst van elk stuk Land de geregtlyke helft bezit; en dus zou de Sultan hierin mede moe-

[p. 109]

ten deelen. Ook zyn de inkomsten der Javasche Vorsten wel toereikend, maer niet groot, ontstaende alleen uit de Verpagte Tollen aen de Chineezen, en de inkomsten der Landeryen.

(Het Vervolg by de eerste gelegenheid.)