Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1789

Proeve van Taal- en Dichtkunde; in vrymoedige aanmerkingen op Vondels vertaalde Herscheppingen van Ovidius; voorgesteld door B. Huydecoper. Tweede Uitgave, door wylen F. van Lelyveld. Met Byvoegsels en vermeerderingen van den Schryver, en eenige Aantekeningen van den Uitgever. III Deel. Te Leyden by A. en J. Honkoop. 1788. in gr. 8vo. 460 bladz.

De kundige f. van lelyveld, der Nederlandsche Letterkunde door den dood ontrukt, had de tweede uitgave der Proeve van Taal- en Dichtkunde zonder opzichter gelaaten; waar door veele vreesden, dat de begeerte van huydecoper verijdeld, en dit Werk een groot nadeel zoude toegebragt worden. De Heer n. hinlópen te Alkmaar, een vlijtig beöefenaar der Nederduitsche Spraakkunde, en die als zodanig reeds het zijne tot dit Werk bygedragen hadt, werd nu, met reden, tot de verdere uitgave verzogt, en het geen de Heeren Mrs. c. van lennep, z.h. alewyn, h. calkoen en m. röver, aan den Heere lelyveld geleend hadden, ook tot deszelfs gebruike toegestaan: van welk eene en andere omstandigheid, in de Voorrede, melding gemaakt wordt.

Dus verschynt dan het III en laatste Deel, van dit gewigtig Werk; hebbende niet alleen veel gewonnen, door de Byvoegselen van de Heeren huydecoper en lelyveld, maar ook door die van de Heeren hinlópen en j.j. schultens. Die van den Heere hinlópen zijn, al Uitgever, zeker de uitgebreidste, en op veele plaatsen aan

[p. 375]

te treffen, alwaar zy niet zelden veel licht aanbrengen. De volgende Voorbeelden zullen het bewyzen.

Huydecoper maakt, op het Vers van Vondel,

‘Men zal door offeren verwerven uwen zoen, de volgende aanmerking. Men maakt thans, in den dagelykschen styl, byna geen onderscheid tusschen een' Kus en een' Zoen. Maar Zoen is eigenlyk de Kus des Vredes; als genoegzaam is af te neemen uit de woorden Pevredigen en Verzoenen, die 't zelfde betekenen. Men gebruikt het veel voor een' Kus van Liefde. Doch hierin is aan te merken, dat het woord Zoen, in deeze betekenis, veel darteler klinkt dan Kus. H. verbiest, Klucht van 't Wynvaetje:

Maer wilje myn wat geld op een hooge intrest geven,
En laten 't kapitael verdienen met een Zoen?

En in zulken styl honderdmaalen. D. heinsius, Pastorael vs. 31.

Daar hebb' ick u eerst gegeeven,
Als de ander eenen Soen.

Jan de brune de Jonge, Wetsteen der Vernuften, Cap. XXII. uit guarini:

En, zoo als 't hartenpit, na hun begrip, ging vloen,
Was 't leven dat ik had, niet anders als een Zoen.

Joan blasius, in de bovengemelde Opdragt, uit denzelfden:

Myn leevensgeesten saam gedrongen wierden: toen
Was 't leeven dat ik had niet anders als een Soen.

De omstandigheden, die deeze Vertaalingen voorgaan, doen my niet twyffelen, of de laatste heeft dit laatste vaars ontleend van den eersten. Doch dit overgeslagen: Zoen is hier by vondel niet anders dan verzoening, bevrediging. Vondel, Gysbr. van Aemstel, Act. I. sc. 1.

Aen Woerden, Velsens bloet, en Aemstel, dezen smaet
Te wreeken, en van Zoen te reppen noch te roeren.

Zie ook Gebroeders Act. II. Scen. 2. en elders. Hooft, in den inhoud van Granida: Maar d'eedelhartige Prins, in plaats van zich tegens hen te verbitteren, verwondert zich over hunne zeltzaame liefde - belooft en verkryght

[p. 376]

hun hunne Zoen van den Koning. Der Sielen Troest 1484. fol. 71. d. Ist dattet di behaecht wi willen een Zoen aengaen mitten ritmeyster Moyses. Gheeft mi hem te wive, ende dese stat daer toe, het sel een goede Zoen wesen. J. Veldenaer, Cronyck bl. 55. daer na een wyl tyts soo wert een soen gededingt ende gemaect tusschen den Greve Florens mitten Biscop, ende G. van Aemstel ende H. van Woerden. Melis stoke B. II. vs. 246.

De Heer lelyveld leid, van de woorden soen gededingt, (in zyne Aantekening daar onder geplaatst) het woord Zoending af. Voerende ten bewyze aan, Charter 1301, by mieris II Deel, bl. 22. Hier by zegghen wy sekere ende vaste Zoenne eeuwelyck te gheduerene tusschen die voorsz. partien. - Soe wie dit Soendyne brake, ende wy dat gheproeven mochten. - hy verboerde zyn lyf ende zyn goet. - Lodew. van velthem, Spieghel Histor. B.I. Cap. XXVIII. bl. 39.

Als 't perlement quam die Heren,
Ende si spraken om Soendinc maken,
So waren -

Melis stoke B. IV. vs. 1111.

doe de graue

Comen was van den Coninc
Pynde hi hem om ene dinc
Hoe hi dat Soendinc zoude maken.

Zie ook B. II. vs. 461.

Als men de iaren ons heren las
XI hondert en LXI doe was
Maecten de van Drechter lant
In Zoendinghe vasten bant
Jeghen graue storence -

Vergel. kiliaan op Soendinck.

De Heer hinlópen merkt hier op aan, dat hy naauwlyks twyffelt, of de Heer f. van lelyveld heeft, overkropt van vermenigvuldigde bezigheden, uit overhaastinge hier gemist. In dadingen, deedingen, dadigen, deedigen (want op alle deze wyzen schryft het kiliaan, en verklaart het door litigare, disceptare: ook componere, pacisci, transigere) valt, gelyk ook noch in ons verdadigen, verdeedigen, de klemtoon op da, dee, en is dingen de

[p. 377]

staart van 't woord: waar van dan dink in Zoendink niet afgeleid kan worden, zoo min als in boelding, dat wy in een later afschrift van later bekendmakinge van de Keuren van Hoorn vinden. Item soe wie een boelding sprect of houdt. Wat verder. En die seuene die sullen sculdigh wesen, dat voorn. boel te sciften eñ te sceiden XII daghen, na dat die boelding begonnen is: noch in een later: art. van de genen die woorden houden voor den gerechte om loon. Item, soo wie een ander syn woort houdt in een boelding, die sel daer van hebben elcken rechtdage twee stuivers en niet meer.) (Dus ook in de Keuren der Stede Westwoude MS. ook in die van Schellinghout MS. van Kenmerland. Ziet Handvesten bl. 3.) en wil men weten, hoe iemand eens anders woord hield in 't aanleggen van een Boelding, ziet daar een der formulieren. MS. Heer rechter dese man heeft hier ten recht te doen. Waert v lief ik seidet voor hem.

Ja.

So vraghet hem of hi lien wil an mynen woerden

Heer rechter soe staet hier dese man eñ ik met synen woerden, en begheert van v te weten, of ghi hem waert een aften dagh in een recht een voerbon te winnen op dit namelike boedel dat dese mensche gheruumt heeft metter doet, doe hi an sinen lesten live was; waert gheleghen is binnen der doer off buten der doer wassen en wanñ rysen en dalen groyen eñ bloyen pot en ketel scuttel en lepel sulver eñ gout ende al dat den boedel toebehoert: ende al dat in desen ban gelegen is, daer hem dese man voerhout dat rechte derdendeel van dit namelike boedel, ende seit dit derdendeel syn rechte eigen is eñ den anderen niet en bestaet. Dese man ghebiet in te brenghen al dat hi ut den boedel ghetoghen heeft eñ seyt dat hi tsyn sculdig is yeghens hem intebrenghen ter scattinghe der bueren essen ryc te wesen want si effen na gheboren eñ ghebloeyt syn.

Heer rechter, enz.

Noch ook in gading, Handv. van Graaf Jan 1299 aan die van Westfriesland. Zie Handvesten van Enkh. bl. 2. en van 1346 bl. 4. Ook van Kenmerl. bl. 2. Welk woord, nu verbasterd in gadinnen, eene rechtspleeging te Enkhuizen; van gadinge, iets waar men zin in heeft, verschilt in toon: het eerste heeft den toon op de tweede lettergrepe, het tweede op de eerste: noch ook in banding. Handvesten van Drechterland bl. 58. Item soe en

[p. 378]

sal gheen scout buurrecht houden buyten den bandinghen van scade en scult meer dan drie werue sjaers. Noch in vyfding. Handvesten van Kenmerland bl. 4. soe is dat recht wanneer de ghemeene bueren haer vyfdinghen volstaen, soe en sellen si gheen hoenre ghelden. Of hofding. Handv. van Kenmerl. bl. 16. Zoo ook graafgeding. Ziet Handv. van Kenmerl. bl. 1. en poortersgeding, gelyk zy altyd schreven. Handv. van Dordrecht, bl. 142. Ziet daar over van de wall. Uit dit alles is af te leiden, dat zoending in zyne eerste beteekenisse de rechtsoefeninge over den Zoen tusschen beledigden, of in geval van doodslag, zyne magen en de beledigers of hunne magen beteekent: de formulieren, die wy van die rechtsplegingen hebben; ook de uitspraken, afmakingen, wyzen dit genoeg aan. Dus is de beteekenisse van zoending voor de afmakinge by tusschenkomste van goede luiden, eene tweede beteekenisse, welke verzoeninge niet verward moet worden met den Vrede, die by het eerste ontstaan der moeite vermaand, geboden, geëischt, gegeven, genomen en gemaakt, ook geweigerd, en waarover te vechten zeer zwaar genomen werd, en waarvan noch de naam van vredemakers afkomt, om dat niet alleen de Rechter en Schepenen, maar ook de Raden, naderhand Poortmeesters, en later Burgemeesters genoemd, daar toe gemachtigd waren, en welke Vrede eene inleidinge tot de verzoeninge was.’

Het Register, op de Drie Deelen, zo noodzaaklyk voor een Werk van deezen aart, belooft men, zoo dra mogelyk, af te leveren.