Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1789

Wysgeerige en Heekelende Reize door de geheele Wereld en door alle Standen der Menschlyke Bedryven, door Z.A. Comenius, Bisschop der Protestantsche Boheemsche en Moravische Gemeenten. Uit het Hoogduitsch vertaald. In 's Gravenhage, by J. du Mee en Zoon, 1788. Behalven het Voorwerk, 244 bladz. in gr. octavo.

Eene zinnebeeldige ontvouwing van de nietigheid aller waereldsche zaken, buiten den Godsdienst, in welken alleen de waare rust en 't volkomen vergenoegen te vinden is. Met deeze omschryving kan men den hoofdzaaklyken inhoud van dit Geschrift genoegzaam uitdrukken. De Reiziger is een Pelgrim, die alle Standen der Waereld doorloopt, het nietige daarvan opmerkt, ja zomtyds zelfs gevoelig gewaar wordt, en eindelyk in den Godsdienst vindt het geen hy zoekt. 's Mans denkwyze over den Godsdienst, als een Bisschop onder de Boheemsche en Moravische Broeders, daar laatende, behelst zyn Geschrift voor 't overige verscheiden leerzaame trekken, die 't Menschlyke gedrag, in veelerleie opzigten, op geene onaartige wyze hekelen. Zyn Eerwaarde heeft het oirspronglyke reeds in 't jaar 1623 opgesteld; van daar gaan verscheiden zyner aanmerkingen over de beoefening van Kunsten en Weetenschappen, waarin men zedert dien tyd geene geringe vorderingen ten goede gemaakt heeft, thans niet door; maar wat het characteristike der Waereld betreft, daaromtrent houdt, het geen hy gade geslagen en

[p. 76]

vernuftig voorgesteld heeft, thans nog nagenoeg dezelfde streek; daar de eigenste rollen, als in vroegere dagen, ook heden op het Tooneel der Waereld gespeeld worden. Men leeze zyn Hoofdstuk over de Post en Nieuwstydingen, en gaa eens na of men, met Horatius, ook ten deezen aanzien, niet wel moge zeggen:

Mutato nomine, de re fabula narratur,

men verhaalt u, slegts onder een anderen naam, uwe eigen geschiedenis. - De Pelgrim had tot zynen Leidsman iemand, die Alwys heette, en hem beloofde in de Burg van Troost te geleiden; op den weg nu derwaards hadden zy de volgende ontmoeting:

‘Alvoorens wy, (dus luidt zyn verhaal,) nog aan de poort kwamen, zagen wy een meenigte menschen, ter linkerzyde op de Markt; en Alwys zeide, deeze moeten wy ook niet voorbygaan. - Wat hebben zy? vraagde ik. - Komt aan, zeide hy, gy zult het zien. - - Twee, drie en meer spraken met elkander, alle in Hoopen verdeelt. Zy schuddeden met de Hoofden, wyzende met de vingeren; zy klapten in de handen, krabden agter de ooren; eindelyk weenden eenigen en anderen lachten. Ik geloof van 's harten grond dat zy een Kluchtspel speelen, zeide ik. Gy dwaalt, zeide Alwys, zy zyn niet speelachtig te moede; maar behandelen dingen van groot gewicht. Wat, dacht ik, zal het toch zyn, dat zulk een werking op hun gemoed heeft, dat zy dan zuchtende, dan vergenoegd en dan weêr treurig zyn? Eindelyk zag ik Fluitjes, waarmede de een den anderen in het oor floot, 't geen hem, naar maate dat de toon klaaglyk, treurig of aangenaam klonk, tot schreien of lachgen beweegde. Maar ik konde niet begrypen, hoe één zelfde toon den eenen vergenoegt, en den anderen droevig maakte; tot dat de Uitlegger my leerde, dat de verschillende gesteldheid van 't gehoor deeze verschillende werking voortbragt. Het was, zeide hy, met de klank, als met een Artzenymiddel, dat, by verschillende Zieken, ook geheel onderscheiden werkingen voortbragt. - Maar van waar, vroeg ik, krygen zy dan die Fluitjes? - Zy worden van allerwegen te zamen gebragt, zeide hy. Ziet gy den Koopman niet? - Ik keerde my om, en zag Volk te voet en te paard naderen. Die op snelle paarden reeden, hadden de meeste Koopers: die langzaam te voet kwamen de verstandigsten; dewyl hun-

[p. 77]

ne Fluitjes den rechten toon gaven. Ik bleef hier en daar staan, beluisterende de Klanken, en inderdaad het was verrukkende, zo veelerley stemmen van alle kanten te hooren. Maar dat eenige overmaatige Nieuwsgierigen, die onafgebrooken hier aan de Markt stonden, alle Fluitjes kochten, en, als zy wat geflooten hadden, weder naar anderen omzagen, het oor naar alle zyden keerden, van waar het gefluit kwam, en daarom zeer zelden in hunne Huizen waaren, konde ik niet goedkeuren. Daar by was 'er ook veel onverdraaglyks in de klanken. Dikwerf volgde op een aangenaamen Toon een treurige, en op een treurigen een aangenaame, en zoo veranderde de vreugde in treurigheid, en tegengesteld ook omgekeert. Waardoor die geenen, welke al te zeer daarop verzot waaren, niet zelden buiten noodzaake, schrik, vreeze of vreugde hadden. Toen prees ik die geene, welke hunne bezigheden waarnaamen, en zich aan geen gefluit stoorden. Doch 't blyft waarheid, dat deeze laatste menigmaal in verlegenheid en onverwachte schande vervielen, welke zy, indien zy het gefluit wat meer geacht hadden, zouden hebben kunnen voorkomen.

Dan buitendien was het niet raadzaam nog zeker, zig met die dingen te veel te bemoeijen. Dit heb ik zelfs ondervonden. Toen ik eenmaal een zeer sterk klinkende fluit aangreep, die weder aan een ander toebragt, en deeze dezelve verder gaf, tot dat zy in kwaade handen viel, en daarin zulk een afkeerigen Toon gaf, dat men die ter aarde wierp, en op my dermaate vergramd wierd, dat ik de vlucht moest neemen en my verbergen.’