Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1789

Eerste Brief van G. Bonnet aan een Vriend, over het geschil aangaande de Rede en haar gezag in den Godsdienst. Te Utrecht, by A. van Paddenburg, 1788. In gr. octavo, 80 bladz.

Uit de Aenmerkingen van den Hoogleeraer Bonnet, op het tweede Stuk des Briefs van den Heer van Hemert, en den derden Brief van dien Heer, ter beantwoordinge dezer Aenmerkingen, heeft men, (alle de overige byzonderheden daer latende, onder anderen, aen de ene zyde, duidelyk kunnen opmaken, hoe de Hoogleeraer van oordeel zy, dat het in dit geschil niet zo zeer aenkome, op het natuurlyk, als wel op het zedelyk bederf der Rede, en het dus de zaek van den Heer van Hemert was, te toonen, dat de onderwerpelyke rede, met opzicht tot 's menschen waer geluk, en de rechte kennis der geopenbaerde waerheden, welken daer op ene nauwe

[p. 11]

betrekking hebben, niet kan gezegd worden zedelyk bedorven te zyn: dat de behandeling van dit onderwerp vooraf moest gaen, eer dat het gezag van de Rede in den Godsdienst overwoogen konde worden. Aen de andere zyde heeft men gezien, hoe de Heer van Hemert van oordeel zy, dat de Hoogleeraer, het geschil over het zedelyk bederf daer latende, behoorde over te gaen tot het beschouwen van het gezag der Rede; als behoorende het geschil, over het zedelyke vermogen des menschlyken verstands, niet tot zyn bedoelde, en hebbende geen gemeenschap met dat over het gezag der Rede. - De thans afgegeven Brief van den Hoogleeraer, niet aen den Heer van Hemert, maar aen een Vriend, strekt inzonderheid om te toonen, dat de Hoogleeraer t'over reden heeft, om zyne briefwisseling met den Heer van Hemert niet voort te zetten. Ten dien einde geeft hy zynen Vriend een achtervolgend verslag van 't beloop der wederzydsche briefwisselinge, over dit geschil, waer uit men het dus ver verhandelde gereedlyk kan opmaken; en laet zich, na dit gegeven berigt, ten besluite, aldus uit:

‘Oordeel nu, myn vriend, of het met de goede trouw, met de vriendschap, met het oogmerk der ondernomene briefwisseling kan overeengebragt worden, dat de Heer van Hemert, in plaats van voet by 't stuk te zetten, zich van een, den leezer misleidende, uitvlugt bedient, en het my daardoor noodzaakelyk gemaakt heeft, om' den kostelyken tyd te verspillen met dingen, welke niets tot de hoofdzaak doen? - Al ware het zelfs, dat ik het geschil, over de bedorvenheid der rede, ruïmer, dan zyne bedoeling medebragt, genomen had, dan nog, (gy zult dit met my erkennen,) zou de welvoeglykheid, benevens zyne verklaarde zucht tot waarheid, gevorderd hebben my daar in te volgen^(*). Dan, ik

(*) Mogelyk denkt iemand ter dezer gelegenheid, maer had de Hoogleeraer den Heer van Hemert niet kunnen involgen? Terwyl toch de Heer van Hemert geen lust toonde te hebben, om, voor als nog, zyn gevoelen over het zedelyk vermogen des menschelyken verstands, te verdedigen, waerom hem in deezen maer niet te gemoet gekomen, en, over het gezag van de rede in den Godsdienst, met hem gehandeld? - Zie hier het antwoord van zyn Hoogeerwaerden, op zodanig ene vooronderstelde bedenking van zynen Vriend. ‘Begrypt ge niet, myn Vriend, als men, in het behandelen van geschillen, op die wyze te werk gaat en, eer het eene afgedaan is, het andere by der hand vat, dat men dan nimmer aan een goed einde kan komen? - Daarenboven, iemand, die eens, wanneer hy zich verlegen vindt, geen zwaarigheid maakt, om, ongeacht de sterkste blyken van het tegendeel, zynen tegenschryver te gemoet te voeren, “'t geen gy beweerd en verdedigd hebt, verwerp ik wel als valsch; maar het is de zaak niet welke wy nu te behandelen hebben. Naderhand, zoo gy wilt, kunnen wy hier over redentwisten; maar voor tegenwoordig komt zulks niet te pass” - ik zeg hy, die niet schroomt, om, in verlegenheid gebracht zynde, zich van zulke uitvlugten te bedienen, van dien mag men verwagten, dat hy, zoo dikwils het hem dienstig schynt, de goede trouw, aan zyne inzichten, gereedelyk zal opofferen. Als iemand zich zoo ver heeft bekend gemaakt, dan is het, naar myne gedachten, best, eene, met hem begonnen, onderhandeling van deezen aart af te breeken. Wat kan 'er verdrietiger zyn, dan zich in de noodzaaklykheid gebragt te zien, om, of den kostelyken tyd te verspillen, met het ontdekken en aanwyzen van bedriegelyke uitvlugten; of, zulks niet doende, zich te moeten getrooten, dat vooringenomene leezers het stilzwygen eenes verdedigers der leerstellingen van de Hervormde Kerk, of wel, zyne toegeeflykheid, om maar te volgen, daar men hem hebben wil, gereedelyk aanmerken als een bewys, dat hy, met de zaak, door hem beweerd, verlegen is, en dezelve ten besten geeft? - Wat kan onaangenaamer zyn, dan te moeten zien, dat men een billyken eisch, om by de hoofdzaak te blyven, zelfs als bespottelyk doet voorkomen?’

[p. 12]

had zyne toegeevendheid in deezen niet noodig. 't Was niet volgens myn, maar volgens zyn plan, dat ik de leer, aangaande het zedelyk onvermogen des menschelyken verstands, zoo ver hy die weêrsproken hadt, tegen hem verdedigde. Nimmer had ik, derhalven, kunnen verwagten, dat zyn WelEd. in zulk een smaak aan my zou hebben durven schryven, als ware ik dom genoeg geweest om niet te verstaan het geen ik las; of onopregt genoeg, om den staat des geschils, tegen myn beter weeten aan, te veranderen. Met één woord, nooit had ik kunnen denken, dat Hy bekwaam was, om, met overleg, een der slegtste streeken te gebruiken, waarvan iemand, om zich uit verlegenheid te redden, en het zynen tegenschryver moede te maaken, zich bedienen kan.’