Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1786

Bericht van eene zeer gemaklyke en eenvoudige manier, om uit salpeter gedephlogisteerde lucht voort te brengen.
Door J. Stevens. Apothecar in het Gasthuis te Delft.

Dat de gedephlogisteerde Lucht, welke in grooten overvloed uit gezuiverd Salpeter, door middel van Vuur, kan verkregen worden, in ons Vaderland. nog niet, zo veel my bekend is, tot een Geneeskundig Gebruik is aangewend geworden, is waarschynlyk grootendeels daar aan toe te schryven, dat de moeilykheid om dezelve te bekomen, veelen van derzelver bereiding heeft afgeschrikt.

Moeilyk toch kan men een Processus noemen, by welke een geluteerde glazen Retort, in een Vuur, het welk byna Glas doet smelten, moet gehouden worden, daar een onzigtbaare scheur in het bekleedzel al in den beginne veroorzaakt kan zyn, dat de hette de Retort doe bersten, en hy welke, eer dezelve half is afgeloopen, de stoffe, in de Retort bevat, het Glas zagt maakt: by welke, ook, door een geringe vermindering der bette (het Salpeter ophoudende te kooken) ligtelyk het koude water uit den Bak, in het welk de mond van de Retort legt, in de gloeijende Retort kan opklimmen.

[p. 137]

By zulk eene bewerking moet men zig noodwendig dikwerf zien te leur gesteld, en de ondervinding heeft my geleerd, dat men veel geduld en slandvastigheid moet bezitten, om zig in zo verre te oessenen, dat men deezen Processus, met eenige gegronde verwagting van wel te zullen slagen, kan beginnen. Het was derhalven allerwenschelykst, dat eenig middel wierd gevonden, om deeze Lucht, in genoegzaame hoeveelheid, en van behoorlyke zuiverheid, uit Salpeter, op een gemaklyker en meer zekere wyze, voort te brengen; en ik meen thans in staat te zyn, aan deeze heide vereischten te kunnen voldoen, en deeze gedephlogisteerde Lugt, uit Nitrum, ten allen tyde, in zodanige hoeveelheid, op een allereenvoudigste en min kostbaare wyze, te kunnen voortbrengen, en wel met veel minder moeite, dan by het bereiden van de meeste Geneesmiddelen wordt vereischt.

Ik had het genoegen, zadert de Wel Ed. Gestr. Heer van breda, Med. Doct. Raad en Schepen deezer Stad, het eerst onzen Vaderlanderen de wyze om gedephlogisteerde Lucht uit Salpeter te stooken, in den jaare 1780 bekend maakte, in zyne Vertaaling van het Werk van den beroemden ingenhousz (Proeven op Plantgewassen), zyn Wel Ed. Gestr. dikwerf (verzeld van den kundigen Heer j. reghter, Physisch Instrumentmaaker alhier) by het stooken der gedephlogisteerde Lucht te adsisteeren, en hoe zeer wy, naar eenige oestening die ons veele oorzaaken van mislukking leerde vermyden, doorgaans gelukkig slaagden, en den Processus geheel en al ten einde toe konden volvoeren, begreep Zyn Wel Ed. Gestr. echter, dat deeze Lucht, nimmer als een Geneesmiddel, in genoegzaamen overvloed, wanneer dezelve begeerd wierd, te bereiden zoude zyn, zo lange niet eene andere stoffe, als Glas, gevonden wierd, om in dezelve het Salpeter te stooken. - Dit deed hem reeds voor omtrent 3 Jaaren bedagt zyn, om, in de plaats van Glazen, Aarden Retorten, onder den naam van Hessische Retorten bekend, te gebruiken, en met deeze namen wy een en andere proef; dan, by deeze proeven, wierd een zekere hoeveelheid gestooten Glas by het Salpeter gemengd, om te beletten, gelyk wy toen, uit zekere bevoorens genoomen proeven vreesden, dat het gesmolten Salpeter door de zelfstandigheid dier Retorten zoude heen dringen.

De bewerking wierd op deeze wyze veel gemaklyker volbragt, doch het bygevoegde Glas deed de hoedanigheid der

[p. 138]

voortgebragte Lucht eenigzints minder van goedheid zyn, (men zie ingenhousz, Verzameling van Verhandelingen, over verschillende Natuurkundige Onderwerpen, vertaald door den Heer van breda; 's Hage 1785, II. Deel pag. 150,) en zedert dien tyd leide ik my toe, om Aarden Vaten te ontdekken, in welke het Salpeter alléén, zonder byvoegzel, zoude kunnen gestookt worden, en, na veele pvoeven, bevond ik dat zulks in de Kruikjes of Kannetjes, bekend onder den naam van Drielingen, welke hier zeer gemeen zyn, en voor een geringen prys verkogt worden, op een allergemaklykste wyze kan geschieden. Zie hier hoe ik my van dezelve, zedert de maand November van het verloopen Jaar, bediene.

Deeze Kruikjes houden omtrent 20 oncen vogts, en zyn voorzien van één oor aan derzelver hals, de mond van dezelve is wat wyder dan die van een ordinaire Bouteille.

In zulk een Kruikje 2 oncen welgezuiverd Nitrum gedaan hebbende, steek ik in deszelfs mond een geboogen yzeren pyp, welker een einde, in dien mond omtrent passende, daar in digt geluteerd wordt; in het ondereinde van de yzeren Buis is een glazen pyp vast geluteerd, welke dient om de voortgebragte Lucht in den Waterbak te brengen, alwaar dezelve in omgekeerde Glazen, op de gewoone wyze, ontvangen wordt.

Ik neem in acht de yzeren pyp op zodanige wyze in den mond van het Kruikje te zetten, dat derzelver bogt, en de glaze pyp, gericht zyn, naar de zyde van het Kruikje, alwaar het oor niet is; vervolgens steek ik een Yzer door het oor van het Kruikje, dat lang genoeg is, om met deszelfs einden te kunnen rusten op de randen van een ordinair Vuurhekje of Haardyzer, hoedanige in vertrekken tot het stooken van Koolen of Turf dagelyks gebezigd worden: de buik van het Kruikje is dan omtrent in het midden van het Vuurhekje geplaatst, en ik bedien my tot het Vuur, zonder onderscheid, zo wel van Engelsche Koolen als van Houtskoolen, ook gebruik ik wel Turf met Engelsche Koolen te samen.

De Kruikjes, welke tegen het Vuur by uitneemendheid bestand zyn, en door het alkali van het Salpeter niet worden aangedaan, worden op deeze manier zeer spoedig heet, en het ingeslooten Salpeter kookt in zeer korten tyd, wanneer ook de gedephlogisteerde Lucht te voorschyn komt, en by aanhoudenheid blyft voortgebragt worden, zo lange tot 'er niets dan een zuiver alkali in het Kruikje overblyft.

[p. 139]

Ik verkryg, op deeze manier, uit 2 oncen Nitrum, van 900 tot 1000 Cubieq duimen zeer zuivere gedephlogisteerde Lucht, en tot deeze gansche bewerking, met den toestel tot dezelve, is geen uur tyds noodig. - Is dezelve afgeloopen, en begeer ik meer Lucht, ik neem de yzeren pyp uit het Kruikje, koel derzelver einde in 't water, en zet dezelve dadelyk in een ander Kruikje, waar in op nieuw Salpeter gedaan is, vast; ik dek het Vuur in het Vuurhek, met een laagje van nieuwe Brandstof, om hetzelve voor eenige ogenblikken een weinig te verkoelen, en leg 'er daadelyk het tweede Kruikje, even als te voren, in, en in minder dan een quartier uurs, begint de Lucht reeds wederom ten voorschyn te komen.

Ik heb deezen Processus meermaalen, in het byzyn van den reeds genoemden Heer van breda, op de gezegde wyze herhaald, en Zyn Wel Ed. Gestr. heeft de dus voortgebragte Lucht met den Eudiometer van Fontane getoetst, en bevonden dat dezelve van geen mindere zuiverheid is, dan die, welke uit glazen Retorten gestookt word, zynde de goedheid van de Lucht, die in den beginne voortkomt, van 364 graaden, in het midden van 283 graaden, en op het einde van 245 graaden; en Zyn Wel Ed. Gestr. heeft van deeze vinding in de voorleden maand November kennisse aan den Heer ingenhousz gegeeven.

Wy hebben ook onderzogt, of de yzeren pyp, welker einde, in den hals van het Kruikje heet wordende, door Phlogiston uit te geeven, de Lucht eenigzints zoude kunnen besmetten, en ten dien einde, in plaats van de yzeren, een geboogen pyp, uit Aarde gebakken, gebruikt: de Eudiometer toonde in de daad, dat de Lucht, dus verkregen, eenigzints beter was; dan, daar het verschil slegts 10 graaden bedroeg, kwam het ons voor, niet van dat belang te zyn, om de yzeren pyp, welke gemaklyker te bekomen, en minder breekbaar is, te verwerpen.

Deeze Lucht dus van dezelfde goedheid zynde, als die uit Salpeter in glazen Retorten wordt gestookt, kan niet alleen, even als die, tot het doen der fraaije proeven, in het laatstgenoemde Werk van den Heer ingenhousz beschreeven, gebruikt worden; gelyk ik dan ook verscheide maal, in dezelve, Phosphorus, Campher, en Horologieveeren heb doen branden, en met dezelve, gemengd met brandbaare Lucht, slagen hebbe verwekt, die voor het gehoor ondraaglyk zyn; maar zy kan ook, even als die uit Glas gestookt wordt, gebezigd worden, om zieken te

[p. 140]

doen inademen, en daar in dat geval een zeer groote hoeveelheid zon vereischt worden, indien men eenig goed gevolg zoude willen verwagten, meen ik het middel ontdekt, en aangeweezen te hebben, om dezelve dagelyks ten allen tyde, even als andere Geneesmiddelen, en voor een geringen prys, te kunnen bereiden, in zo grooten overvloed als men begeert.

Delst.