Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1786

Beschryving van het herdersch leeven en der zeden van de inwoonderen van Sanenland, in het canton Bern, in Zwitzerland.

(Uit de Observations on the present State of Denmark; Russia and Switzerland.)

Het Herderlyk Leeven der Inwoonderen van Sanenland mag gezegd worden den middenrang te bekleeden, tusschen dat van Landbouweren, en der zwervende Tartaaren of Arabieren. Vyf of zes keeren in 't jaar verandert ieder Gezin van woonplaats: en ieder week gaat de Vader des Huisgezins, met vrouw en Kinderen, voorgegaan van 't Vee, eenigen leeftocht, en welnig Keukengereedschap, als een oud Aartsvader reizende, een nieuw verblyf opzoeken.

In geen land, geloof ik, worden zo veel Stallingen en Huizen gezien. Waar men voor de Koebeesten eene Stalling oprigt, wil ieder, wiens omstandigheden het eenigzins toelaaten, een Huls voor zichzelven hebben: en nauwlyks een der weiden, daar de voorraad, velken zy opleveren, doorgaans verteerd wordt, is zonder beiden, of althans zonder een deezer houten wooningen. Het Hooi bergt men boven in, het Vee staat beneden. Tot een behoedmiddel tegen de heillooze uitwerkzelen der overstroomingen, kunnen die Huizen en Stallingen geheel uit elkander genomen worden; elke staak en plank is getekend om ze op de behoorelyke plaats te kunnen invoegen.

De Weiden, in eenige der Valeien, worden zomtyds tweemaalen gemaaid en dan afgeëeten. In anderen, byzonder in

[p. 82]

de Valei van Giettaz, maait men deeze, en laat geene alleen afweiden. Het voeden van het Vee, op 't gebergte, duurt tien of twintig weeken, naar gelange van de hoogte en de ligging. Op die gedeelten, welke te steil zyn om 'or het Vee te weiden, vellen zy het gras, en laaten het Hooi, in bosschen gebonden, aldaar tot het begin van het Sneeuwsaisoen. De Herder maakt dan een langen stok, onder een Hoolhoop, vast, om het uit vallen te boletten, zet 'er zich boven op, en glydt in een oogenblik na beneden, met het overige op eene sleede gehoopt, 't geen hy dus vergezelt en bestuurt.

Wanneer de Wintervoorraad verteerd is, begeeven zy zich na de laagste gedeelten van het Gebergte, en daar alles afgeweid hebbende, gaan zy met hun Vee na de hoogte. Deeze optoeht geschiedt met eene bekoorelyke plegtigheid. Vooraf gaat de schoonste Koe der geheele Kudde, met een heerlyk halscieraad en een Bel opgepronkt, naast deeze gaat de Vader of de Opperste des Gezins. Hem volgen allen die 'er toe behooren met het overige Vee. De Herders en het Vee zyn met kranssen en bloemen vercierd: al het omgelegen land wedergalmt van het geklank der bellen, het loeijen der Koeijen, en het gezang der Veldelingen, Het klein en jong Vee komt agter aan, Vrouwen en Kinderen sluiten den trein. - Omtrent het einde van Augustus daalen zy weder neder na de laagere gedeelten, weiden het laatste gras in de Valei af, en keeren zich zomtyds na den kant van 't Geborgte, om het overgebleevene te doen afeeten: in 't einde betrekken zy wederom hunne warme verblyven in de Valeien, om de wederkomst der Lente en denzelfden kring van vermaaken weder af te wagten.

Maar dit schuldloos en herdersch leeven begunstigt geenerlei uitvinding. De behoeften, door de driften en rykdommen der Menschen voortgebragt, zyn altoos de moeders der Kunsten geweest: en de uitgebreide maatschappyen van Menschen hebben de naspeuringen en ontdekkingen van het vernuft begunstigd. Eenzaamheid, en eene eenzelvige leevenswyze, dienen om dezelfde gewoonten te doen stand houden, en de zeden dezelfde te doen blyven, zodanig dat ze een onafgebrooken keten van geluk uitmaaken. En misschien mogen wy die geslacht van Menschen aanmerken, als op aarde overgelaaten om de waardigheid onzer Natuure op te houden, en nu en dan een verzwakt en veroasterd gellacht van weezens te bestraffen.

Het handhaaven en verbeteren der Linden is hier onbekend; men laat ze ongemoeid, en duizend vooroordeelen bestryden deezen voordeeligen en nuttigen arbeid. De moerassige gronden worden nimmer droog gemaakt, men vindt menigvoud, vervuild stilstaand water aan de zyden van afloopende schuinten. - Wat het leiden van water betreft om het over den grond te brengen, daar in zyn ze geen vreemdelingen;

[p. 83]

doch het toebereiden van het Land, het droogmaaken, en de nuttigsie gedeelten van dien arbeid verstaan zy geheel niet. De eerste en algemeenste deezer bewerkinge is desgelyks by de Venetiaanen, en in de vlakten van Lombardye in gebruik; doch het is in Argau en Emmenthal alleen, waar die van Bern het stelzel der Landverbetering tot volkomenheid gebragt hebben. Hier verzuimt men niets: men neemt de tyd waar om het land te laaten onderloopen, de gesteltenis des lands, de natuur van water en grond beiden, de hoeveelheid van mest welke dezelve vordert, en het mengzel van bemesting, meest dienende om elk land te verryken, met verscheiden andere byzonderheden; die de gelukkige vrugten zyn van lange oplettenheid en onvermoeiden arbeid.

Het Volk in Sanenland vernoegt zich met de Landen in den Wintertyd te mesten; doch zy doen het zonder eenige evenredigheid in 't oog te houden, en door geen regel waar te neemen, in het bewateren, blyven eenige Landen te droog, terwyl andere geheel onder leggen, en het Land de helft niet voortbrengt van 't geene het kan voortbrengen.

Alle soorten van groenten komen hier veertien dagen, zomwylen eene geheele maand, laater dan elders voort; doch zyn doorgaans beter van smaak. In de geheel koude valeien, waar, in de maand April, de Sneeuw nog eenige voeten dik ligt, is het niet vreemd dat men versche mest op de Sneeuw strooit, die dezelve spoedig doet smelten: en binnen korten tyd ziet men verscheide tuinen, aangelegd en beplant te midden van groote vlakten enkel sneeuw.

Met veel moeite heeft men hier de Aardappelen ingevoerd, het vondt grooten tegenstand; die op 't gebergte groeijen zyn veel beter dan die in de valeien geplant worden. Thans is het een geliefde Volksspyze; en daar ze ontheeven zyn van de Tienden, gebruikt smen ze, op veele plaatzen, in stede van Koorn.

De Alpische Boon is lekker, en misschien de Plant die de voordeeligste in dit Gewest mag heeten. Men maalt ze tot meel om 'er brood van te bakken; de bladeren dienen tot voedzel der Schaapen, en de stammen gebruiken ze om hunne stallingen van binnen te dubbelen.

Naa dat de Koophandel in Kaas hier is ingevoerd, heeft het bouwen van Koorn van jaar tot jaar afgenomen: in geheel Sanenland wordt thans geen een ploeg gevonden. Hier en daar worden kleine plekjes grond met Hennip en Vlasch beplant, en andere met Tarwe en Garst. Het land wordt eens gemest, dan met een spaade gekeerd, en brengt dikwyls in Tarwe, van zes tot twaalfvoudige vrugt voort, in Garst van acht tot twintig voudig. Haver en Rogge zyn 'er geheel onbekend: en zelfe die kleine hoeveelheid van Koorn, welke 'er gezaayd wordt,

[p. 84]

geschiedt meest om geen gebrek aan stroo in hunne bedden te hebben.

Zo lang de bezwaarlyke toegang van hun gebergte allen gemeenschap van de Bewoonders deezer Landstreeke met de rest des Menschdoms scheen af te sny den, was het opstapelen en overhouden van Kaas, onder hun het eenig teken van welvaren en rykdom. Ik kreeg 'er een ten geschenke, in den jaare 1643 gemaakt; doch dezelve was hard, en smaakloos als hout. Tarwenbrood word zeldzaam gebakken: het gewoone brood bestondt uit een dikke Garsten koek, die een geheel jaar kan bewaard worden, en die, in melk gedoopt, voor een lekkerny gaat. Een voorraad van dit laatstgemelde brood wordt nog door alle Gezinnen na het gebergte medegenomen.

Hennip en Vlasch tieren hier wonder schoon; hoewel men 'er zelden meer plant dan ten huislyken gebruike dient. De handel in Linnen wordt 'er geheel niet gedreeven: en deeze verschaft zo veelerleien arbeid aan de armen, dat ik wel zou wenschen, dat zy hun liefdaadigheid voor den arbeid verwisselden, en nieuwe bronnen van voordeel openden, in stede van de tegenwoordige, uitgedroogd door de veelvuldige onderstandvraagingen van luiheid, armoede, en bedevaartgangen.

Op het aankweeken van Vrugtboomen legt men zich geheel niet toe, en de werkzaamheden in het Kaashuis schynen hun onverschillig omtrent alle andere gemaakt te hebben. Pruimen-, Kerssen-, Peer- en Appelboomen, ziet men hier en daar verspreid; doch nergens in een Boomgaart byeen geplant. Naa dat in een vry strengen Winter veele derzelve zyn doodgevroozen, heeft men geen jonge aangelegd: elk gedeelte deezer Landstreeke deelt in die jammerlyke verwaarloozing. - Het Hout, 't welk hier groeit, is zeer goed ten gebruike, en de schaduw van 't zelve min schadelyk dan die der Pynboomen; en nabyheid van 't zelve brengt te wege dat men zich op geen aanteelt toelegge. - 't Is nauwlvks te zeggen, hoe verre de natuur in zommige opzigten, en het geluk en de onkunde der Inwoonderen in andere, den voortgang stuitte der voordeelen, welke dit Volk zou kunnen genieten. Door gebrek van het waarneemen eeniger geregeldheden omtrent het Houtgewas, zyn geheele bosschen geveld, en gebruikt tot paalen om de Weidlanden te omheinen: deeze rotten schielyk, en worden zelfs ongeschikt tot brandhout: en zy hebben niet geleerd dit gemis te boeten of te vergoeden, door zich van Heestergewassen, die 'er in groote menigte groeijen, te bedienen, om afschuttingen te maaken.

Indien wy, nogthans, dit Land vergelyken met andere vrugtbaarder Oorden, zal 't zelve, schoon verre moetende wyken in Bearbeiding en Volkrykheid, nogthans, op de proe-

[p. 85]

ve, vry veel vooruit hebben. Wildernissen heeft men 'er in Weidlanden hervormd, en Bosschen in Veiden. Wetten doen veel; Verstand nog meer; maar goede Zeden meer dan alles.