|
| |
| |
| |
Belangvolle waarneemingen over den leefregel ten opzigte van spys en drank.
(Ontleend uit dr. fothergill's Medical Observations and Enquiries.)
Men vindt eenige Lieden, die zulk een verteerkragt der Spyzen schynen te bezitten, dat zy, ten aanzien van de Hoeveelheid der Voedzels, zich niet behoeven te bekreunen: zy voelen geen hinder of van de Hoeveelheid der Spyzen door hun gebruikt, of van de verschillendheid derzelven. Zy staan van de rykst voorziene tasel, waar allerlei spyzen werden opgedischt, op, zonder eenig blykbaar ongemak; doch is over 't algemeen het geval niet: de meesten, van beiderlei Sexe, zyn op de eene of de andere wyze ongemaklyk, door zulk een onnatuurlyke overlaading. Hoe dikwyls hooren wy deezen klaagen over het slegt bekomen van dit of dat voedzel, daar, ondertusschen, hun ongemak misschien veeleer ontstaat uit de Hoeveelheid, dan uit de strydigheid, van deeze of geene Spyze met hunne gesteltenisse.
De juiste middelmaat, welke de Maag onveranderlyk aanwyst ten opzigte van de Hoeveelheid, vordert aandagt, en een niet min standvastig besluit om 'er zich toe te bepaalen. Het Hoeveel moet door ie er Mensch voor zichzelven bepaald worden: en zy, die gelukkig genoeg zyn om op te houden met eeten op het eerste gevoel van verzadiging, hebben een groote vordering gemaakt in de kunst om hun Eetlust in zulk een bedwang te houden, als in gezondheid een der zekerste voorbehoedzels is tegen ziekten, en in dezelve een der beste hulpmiddelen tot herstelling.
Hoe algemeen en versleeten deeze Les ook moge weezen: dezelve kan niet te diep ingeprent worden: dewyl het verzuim van agt te geeven op de Hoeveelheid van Voedzel, geëvenredigd aan de behoefte van elke gesteltenisse, vroeger of laater de ernstigste gevolgen heeft. Ontsteekende Ziekten komen 'er uit voort by de sterken; als mede de zodanige die gebooren worden uit volheid met scherpheid van vogten gepaard. By de zwakkere gestellen, is dit verzuim de moeder eener talryk kroost van ongesteldheden, die Ziel en Lichaam beide aandoen: men kan nauwlyks eene Ziekte noemen, of dezelve ontstaat uit dit ver- | |
| |
zuim in den Eetregel, of wordt er door verslimmerd, tot dat ze, in 't einde, door geene Geneesmiddelen, door Maatigheid zelve, niet te herstellen is.
Lieden van eene zwakke gesteltenisse hebben hier op des te naauwer toe te zien: dewyl zy dikwyls onderworpen zyn aan een valschen Honger, die niet ontstaat uit de eischen der gezondheid om voedzel; maar uit eene prikkeling der scherpe vogten in de maag, welke hun aanzet om meer en dikmaaler te eeten, dan de Natuur vordert. Waar uit ontstaat, dat de zodanigen dikwyls meer voedzels neemen dan zy kunnen verteeren, en eer de spyzen verslinden dan eeten: hier door groeijen hunne kwaalen aan, wortelen diep in, verydelen alle de poogingen van den Geneesheer, worden aanhoudend en onherstelbaar. - Komen de Lyders of Lyderessen eens in 't ongelukkig denkbeeld, en dit bekruipt hun maar al te dikwils, dat een grooter Hoeveelheid van voedzel te hunner herstellinge bevorderlyk zal weezen, dan is hun onheil volklonken. - Dit bygebragte zyn geen harssenschimmen of denkbeeldige trekken in de Ziektekunde: ieder waarneemend Geneesheer is maar al te zeer van derzelver daadlyk bestaan, door de ondervinding, overtuigd: en men kan ze niet te veel ophaalen, men kan 'er met niet te veel aandrang van spreeken; om den wil der zodanigen, die gevaar loopen om de slagtoffers te worden van Onoplettenheid of valschen Eetlust.
Vroegtydige hebbelykheid van Zelfbewaaring is voor alle Menschen een groote zege; zelfs zy, die, voor tegenwoordig, geen onmiddelyk ongemak gevoelen om tot de grootste zatheid te eeten, zullen het hun belang vinden, gemaatigd te zyn.
De Landsgewoonten, ten opzigte van de Maaltyden, verschillen. By ons heeft men het Ontbyt, het Middag en Avondmaal. Thans begint men, onder de Grooten, de Avondmaaltyden af te schaffen; en met rede laat men die uit gestrekte en overvloedige, welke by onze Voorouderen plaats hadden, agter wege: nogthans zyn 'er eenige gestellen voor welke die nieuwe Mode geenzins heilzaam is. Twee gemaatigde Maaltyden, met eene voeglyke tusschenruimte van tyd, zal men waarschynlyk gemaklyker verteeren dan een vollen Maaltyd, en beter strooken met de leevenspligten in verscheiden betrekkingen. Eige waarneeming heeft my doen denken, dat Lieden, die zeggen wy eeten 's avonds niet, beter zouden doen met 's avonds te eeten, en niet op eenmaal de Natuur te belasten met een zwaare vragt.
| |
| |
Het algemeen Morgen-Ontbyt bestaat, van de Aanzienlyksten af tot de Geringsten toe, uit Thee, Coffy of Chocolade. Het algemeen Morgen-Ontbyt zeg ik, dewyl hier veele uitzonderingen plaats hebben van Lieden, die, om deeze of geene reden, iets anders in de plaats deezer Dranken stellen.
By deeze Dranken voegt met Zuiker, Brood, met min of meer Boter. Dikwyls heeft men ons gevraagd, welk van die gemelde Dranken wy oordeelden gezondst te weezen? Misschien zou het beste antwoord hier op zyn, 't geen Dr. mandeville gaf aan een der eerste Graaven van macclesfield, by wien hy dikwils ten eeten zynde, meermaalen de vraag moest hooren: Doctor, is dit gezond? waar op hy vroeg ‘smaakt het uw Lordschap’? - Ja - ‘Bekomt het uw Lordschap wel?’ - Ja - Wel dan is 't gezond!
Mogelyk is dit de beste onderrigting, welke wy kunnen geeven, mits wy den Vraager teffens kunnen hoeden voor het te veel. - Veele onwraakbaare proeven uitgeweezen hebbende, dat Boter, in groote ruimte gebruikt, schaadt, is deeze by veelen minder gebruikt. Boter wordt door veelen zwaarverteerbaar gevonden, inzonderheid als ze gebrand, of gesmolten is, en in saus. Eene middelbaare hoeveelheid van versche Boter, zo weinig aan 't vuur blootgesteld als mogelyk is, of liever koud met een sneede Brood, komt my gezond voor, en zo zeer geschikt, als eenig ander voedzel, om met andere Spyzen een zagt en schadeloos chyl te maaken.
Ten aanzien van Coffy en Thee mogen wy misschien 't zelfde zeggen: de hette, de sterkte, en de hoeveelheid doen die Dranken gezond of ongezond worden. Men vindt Volken die even zeer de Coffy, als andere de Thee, gebruiken: en onder geen van beiden ontmoeten wy kwaalen, die met reden kunnen toegeschreeven worden aan deeze trekzels als gewoonen drank gedronken.
De Chocolade schynt meer bedenkens te vorderen. Dezelve bestaat, gelyk bekend is, uit de vrugt van een West-Indischen boom, met andere inmengzels tot een deeg gemaakt, en dient ten Ontbyt voor veelen. Ik geloof dat men niet ontdekt hebbe, dat zy, die dus de Chocolade als een gedeelte van hun dagelyks voedzel gebruiken, aan eenige byzondere kwaalen onderhevig zyn. De Chocolade mag derhalven aangemerkt worden als een gezond Ontbyt voor die er behaagen in, en dezelve welbe- | |
| |
komend, vinden. Dezelve is van een vetten aart, en over zulks moet men 'er weinig of geen Boter by neemen. Dronk men de Chocolade dunner dan men in 't algemeen doet, met een goed deel Melk daar in, dezelve zou my beter ten algemeenen gebruike voorkomen dan zo als ze nu meest gedronken wordt.
By alle deeze Dranken, is de Zuiker by de meesten een noodwendig toevoegzel, en misschien hangt het zeer veel af van de Hoeveelheid deezer toevoegzels, of ze gezond dan ongezond moeten heeten. Niets is algemeener dan de Menschen, naa het Ontbyt, te hooren klaagen over de Zoode of het Zuur in de maag, welke zy toeschryven aan de Thee of anderen Drank. Die Vogten zelve hebben weinig of geen aandeel in het voortbrengen van dit Ongemak. Het ontstaat uit het Brood, de Boter of de Zuiker, en strekt ten bewyze, dat men van een, van meer, of van alle deeze, meer genomen heeft dan de Maag kan verteeren: en deeze omstandigheid behoort eene geduurige vermaaning te weezen tegen overmaat in Hoeveelheid, zelf van dingen, die op zichzelven onschadelyk gekeurd worden. - De Coffy maakt, misschien, hier eene uitzondering op het gezegde, dat de Dranken op zichzelven weinig of geen deel hebben in het voortbrengen van de Zoode. Coffy, met veel Zuiker, mist zelden die te veroorzaaken; en men zal wel doen met 'er zo weinig Zuiker by te gebruiken als mogelyk is.
De Uitwerkzels van een ongeschikt gedrag ten aanzien dier dingen, welke wy thans tot Ontbyt neemen, zyn van weinig gevolge, in vergelyking van dien, welke ontstaan van een welvoorziene tafel ten Middagmaaltyd. De overmaatigheden by het Ontbyt verschaffen slegts weinig stoffe tot verderf van ons gestel. Herhaalde Onmaatigheden, op den Middag, zyn van een ernstiger aart. Men heeft gedagt dat meer Lieden nadeel leden van sterk drinken dan van overtollig eeten. Myne waarneeming brengt my tot een ander besluit. Voor tegenwoordig gaat het sterk drinken by de Menschen van fatsoen niet in zwang; dit mag nog plaats by gemeener volk vinden; doch ten tyde dat het nog zeer in gebruik was, denk ik dat 'er meer last leden door buitenspoorig eeten dan door te veel zuipen. Doch dit daar laatende, zal ik eenige aanmerkingen, van het grootste aanbelang voor het Menschdom in 't algemeen, in 't midden brengen.
Hoewel ik denk, dat de Hoeveelheid van Voedzel de | |
| |
zaak is die meest in aanmerking komt, is nogthans de Hoedanigheid geen onverschillig stuk. Ik kan my zelven niet rekenen onder de sterkste gestellen; misschien daal ik beneden het punt van de middelbaar sterken. Ik vond het noodig voor my zelven zeer omzigtig te weezen, en te letten op de Juvantia en de Laedentia, zonder het, nogthans, ten regel te neemen, dat anderen moesten leeven, zo als ik voor my het geschiktst vondt. Een groot gedeelte van myn tyd heb ik gesleeten onder de zwakken en zieken; 't viel my gemaklyk, en 't was noodzaaklyk waar te neemen, welk eene soort van Eetregel en Gedrag geschiktst was voor de meesten. Uit deeze bron heb ik leering zoeken te putten, en ten dienste der zulken dienen de volgende aanmerkingen.
Indien wy het oog vestigen op de geschiedenis des Menschdoms, de verschillende deelen van den Aardbodem, voor zo verre dezelve ons bekend is, bewoonende, zullen wy bevinden, dat de onderscheide Volken zeer verschillende soorten van Voedzel nuttigen: en, nogthans, eene maate van gezondheid erlangen, die genoegzaam is om de levenspligten, in de landen door hun bewoond, te volbrengen. Een groot gedeelte der Oostersche Wereld leeft van Ryst en Moeskruiden. In veele Landen bestaat men van Visch; anderen hebben een vermengd Voedzel uit het Dieren- en Planten- ryk. Eenigen drinken geene gegist hebbende Dranken; zommigen geene andere. Nogthans zyn zy allen, met elkander vergeleeken, gezond. De Maaker der Natuure heeft ons in diervoege gevormd, en de deelen tot de Spysverteering zo geschikt, dat wy ons allengskens kunnen gewennen aan allerlei soort van voedzel, - van Ryst, van Moeskruiden, van Dierlyk voedzel alleen of 't zelve met Kruiden gemengd leeven, zonder dat het ons nadeel toebrenge. Geene soort van Voedzel schaadt ons: wy zyn in staat om ons aan alles te gewennen; doch dit is het geval niet ten opzigte van de Hoeveelheid. De natuur kan, by trappen, gewend worden bykans ieder deel der scheppinge te verteeren, en tot voedzel te doen dienen; doch met de Hoeveelheid is het derwyze niet gelegen: te weinig, baart verval van kragten, te veel, verstopping met een rest van kwaalen.
Een der eerste Artykelen van Voedzel, waar over ik wil spreeken, is Brood: om dit behoorelyk te verteeren, als het in groote hoeveelheid gebruikt is, wordt een sterke maag vereischt. De Landman, de Arbeider, voelt 'er zich niet me- | |
| |
de bezwaard; doch by veele anderen is dit het geval niet. In zwakke maagen is een groote portie Brood onverteerbaar. Het wordt zuur, veroorzaakt de Zoode, Spanningen van winden, en verhindert de kooking van alle andere Spyzen. Men hebbe dit niet toe te schryven aan eenig verondersteld bederf van 't Brood in de toebereiding, ik geloof geenzins dat dit zo verre gaat als veelen dugten; maar aan de eigene natuur van het Brood, 't geen sterke maagen vordert om wel verteerd te worden; en, niet wel verteerd zynde, grypt hier stede, 't geen in zeer veele gevallen doorgaat, dat het verderf, van 't geen goed is in zichzelven, het allerslimst wordt.
Ingevolge van dit beginzel heb ik, de zwakken en zieken in 't algemeen, getragt te overtuigen van de noodzaaklykheid om zeer bedagt en behoedzaam te weezen ten opzigte van deeze algemeene Leevensnoodwendigheid; nooit van dezelven zich geheel te onthouden, doch met maatigheid te gebruiken; het Brood aan te merken als een dier dingen, welke, spaarzaam genomen, noodzaaklyk en hoogst heilzaam zyn; doch anders oorzaak worden van veele Kwaalen, die wy weinig vermoeden, dat uit deeze bron opwellen.
Hier, in Engeland, maakt Dierlyk Voedzel van de eene of de andere soort het grootste gedeelte onzer Spyze uit. Dat deeze ligter dan andere te verteeren vallen, weet een ieder. Ik hel, nogthans, over, tot het denkbeeld, dat 'er naauwlyks eenig gedeelte van Dierlyk Voedzel in gebruik is, of het zal ons, by tyd en wyle, wel bekomen, dat is zonder veel moeite verteerd worden, indien wy zo zorgvuldig waren ten opzigte van de Hoeveelheid als schroomagtig omtrent het soort; dat denkbeeld althans komt overeen met myne bevinding. Indien iemand zo veel eet van Ham, Spek en Pekelvleesch als hy zou mogen doen van Visch of Gevogelte, hy zal het gewaar worden, en door smertlyke ondervinding leeren.
Het Artykel der Puddings is, op een Engelsche tafel, een stuk van belang. Naa een overvloedigen maaltyd van Dierlyk Voedzel, dunken my lekker toebereide Puddings-Deserten, of zelf Fruiten, een zeer onnatuurlyk en oneigen toevoegzel: boven al, indien de Puddings gebakken zyn: een weinig Boters, langen tyd aan de hitte van een oven boot gesteld, wordt dikwyls de oorzaak van veel ongemaks.
Van de Moeskruiden moet ik een kort woord zeggen.
| |
| |
De algemeene regel is die te neemen, welke eene ieder bevindt, dat met zyne gesteltenisse best strooken. Alleen zal ik eene korte waarschuwing, hier toe betrekkelyk, voordraagen. Zy, die oordeelen aan tafel zittende eenigzins agt te slaan op hunne Gezondheid, behooren zorg te draagen, dat de hoeveelheid van Brood, van Vleesch van Pudding, van Groente, ieder op zichzelven geen maaltyd uitmaake; even of eenige 'er alleen als een toegift bykomen; doch met in agt te neemen, dat de som van alle zamen genomen de behoorelyke maate niet te buiten gaa, of inbreuk maake op de eerste aandoeningen van verzadiging.
Wat de Vrugten betreft, het is een allerschadelykste gewoonte dezelve te eeten, gelyk meest al gedaan wordt, naa wel geëeten te hebben. 'Er zyn Menschen, die gelukkig genoeg schynen om 'er geen hinder van te gevoelen, hoe ruim zy hier ook toetasten; doch dat dit het geval der meesten niet is, zal veeler ervaarenis toestemmen. - De Vrugten zyn ons zo wel ten nutte als ter verkwikking geschonken: - geschonken om tot onze Gezondheid mede te werken, niet om dezelve te benadeelen. De Voormiddag schynt, tot derzelver nuttiging, de geschiktste tyd, wanneer men 'er den Maaltyd niet mede verkiest te doen; dit laatste is de gewoonte onder veele Volken, en blykt zo wel het bevorderlykst tot de Gezondheid, als bestaanbaarst met de Rede, te zyn.
Deeze gewoonte, en eene andere die in Frankryk plaats heeft, zag ik gaarne in Engeland ingevoerd, naamlyk om te drinken zo veel noodig is, of de trek vordert terwyl men aan tafel zit, en voorts de Vles geheel te laaten staan. - 't Zal niet oneigen weezen te deezer gelegenheid, myn gevoelen op te geeven omtrent de verschillende Dranken.
Aan hoe minder gegist hebbende Dranken wy ons gewennen, hoe beter.
Men onthoude zich van Sterke Dranken, hoe zeer ook verlengd, zo veel mogelyk is.
Wel gebrouwd Bier, iemand goed bekomende, mag hy voor zyn Drank houden.
Doch als Water wel bekomt, heeft men daar aan den voorrang te geeven, en het bestendig te drinken.
Wat de Wyn betreft, hier zal de Gewoonte het meest afdoen. Hoe minder buitenspoorigheid in de Hoeveel- | |
| |
heid, hoe bevorderlyker tot de Gezondheid en een lang Leeven.
Punch is by veelen de geliefde Drank - indien niet te sterk, zal ze voor zekere gestellen gezond zyn.
't Geen wy gezegd hebben van den Eetregel in 't algemeen maakt ook den Drinkregel uit; 't is, doorgaans meer de Hoeveelheid dan de Hoedanigheid, welke kwaad doet: en men kan, bovenal in de vroegste Tydperken des leevens, niet te schroomvallig weezen, om de eerste verlokzels tot het najaagen van sterke Dranken te schuwen.
Zints het invoeren van de Thee, is, behalven het Ontbyt, het Middag - en Avond - maal, de Theetafel eene soort van Leevensnoodwendigheid geworden. 't Zal, overzulks, hier passen iets te zeggen over het gebruik van Thee en Coffy naa het Middag-eeten. Uit verscheide omstandigheden mogen wy opmaaken, dat de spysverteering naa het Middagmaal eenige uuren aanhoudt. Deeze werking vordert meer of min arbeids en tyd, naar gelange van de maate der Hoeveelheid des gebruikten voedzels, en het vermogen der Spysverteering. Veel voedzel in een zwakke Maag vordert langer tyd, indien 't zelve in 't geheel verteerd werde, dan byaldien men minder genomen hadt.
Terwyl dat vermogen, 't geen wy Natuur noemen, deeze taak volbrengt, wordt 'er eene tweede aan toegevoegd, die, hoewel van eene ligte Hoedanigheid, de Hoeveelheid vermeerdert, en een bykomende last is; dewyl dit weder vereenigd moet worden met de chyl, die zich dan vormt. Voor sterke Gestellen moge dit eene beuzeling schynen, en zy voelen het niet, maar voor de zodanigen, die een eenigzins zwak Lichaam omdraagen, is het een stuk van eenig aanbelang.
Veelen denken, dat de Thee de Spysverteering bevordert, door de bygevoegde aanprikkeling der Hoeveelheid. De Thee moge de Maag en Ingewanden aanzetten om de verteerende Spyze rasser te doen voortgaan, dan ze anderzins zou gedaan hebben, en schielyker dan de chyl geheel bewerkt is, - zy moge misschien helpen om de opspanning en het voedzel te gelyk weg te neemen. Dit, althans, is myn denkbeeld daar over, en ik oordeel, deswegens, dat de Persoonen, van welken ik laatst gesprooken heb, Thee of Coffy zeer gemaatigd behooren te drinken; dezelve, inzonderheid de Coffy, nooit zoet te maaken: en daar by, zo zelden als mogelyk is, te eeten. Want Koekjes, Zuikergebak, of Boter, in hoe gering een hoeveelheid ook,
| |
| |
vertraagen eer de Spysverteering dan dat zy ze bevorderen. De eenige gepaste tyd van Thee, Coffy, of eenigen drank van dien aart veilig of met voordeel te drinken, is, terstond naa den Middagmaaltyd, in stede van dan aan de vles te gaan. Dit is eene dier gewoonten, welke by ons misschien met minder nadeels, dan veele andere, van onze Nabuuren zou kunnen overgenomen worden. Naademaal, van het wel voltrekken der Spysverteeringe, onze Gezondheid, Rust en 't vooruitzigt op een lang Leeven zo zeer afhangt, behooren wy, op het allerzorgvuldigst, alles te vermyden, 't geen eeniger maate kan strekken om die te vertraagen of van streek te brengen.
Ik heb reeds het Avondeeten den Zwakken aangepreezen; van oordeel zynde, dat de Natuur met gemak in twee keeren kan verrigten, 't geen op ééns in zekere maate belemmering zou veroorzaaken. Ik heb gelegenheid gehad om aan te merken, dat de Sterken niet geheel beveiligd zyn tegen de gevaarlyke uitwerkzelen van een te zeer opgevulde maag. Beroerten ontstaan mogelyk meer uit deeze oorzaak dan uit alle andere zamengenomen. Menschen, die geen ongemak gevoelen van tweemaal daags te eeten, of van een Maaltyd genoegzaam om de oogmerken van het bewaaren der Gezondheid op één maal te bereiken, dat zy zich daar aan houden. Welgeraadpleegde Ondervinding is zeker de veiligste Leidsvrouw. - De Gewoonte, om het Avondeeten geheel naa te laaten, schynt, om eene en andere oorzaak, veld te winnen, en mag, in zeker opzigt, aangepreezen worden: want zy, die, by den Middagmaaltyd, maar weinig bedwangs over zichzelven hebben, doen veilig, met de verzoeking, om tenzelfde dage tweemaal te eeten, te ontwyken. Doch waar Maatigheid voorzit, en inzonderheid by Persoonen, wier bedryf aandagt vordert, zal het plan, om de Maaltyden te verdeelen, beter gevolgd worden: bovenal wanneer de bezigheden de volkomene en onmiddelyke te werkstelling van alle vermogens eischen.
Ik zal 'er, ten slot, alleen nog byvoegen, dat de Spys hoe minder in Hoeveelheid en hoe ligter in soort, best is. Veele zwakke gestellen zullen 's avonds ligter vaste Spyzen, dan Pap, verdraagen kunnen. De menigte schaadt hun meer dan iets anders. Vleeschzoep, Haveren-gorten pap, geraspt brood en Korenten in water gekookt, en dergelyke, liggen hun niet gemaklyk, zy verwekken spanning van winden, en benauwdheden. |
|
Auteursrechtvrij