Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1784

Gedagten over belanglooze of onbaatzoekende deugd.
Een fragment.

(Uit het Engelsch.)

*** Dat de beginzels van der Menschen gedrag geheel Zelfzoekend zyn, en hun hart te eenemaal ontbloot is van de aandoeningen der Goeddaadigheid, is eene Leer, ingeboezemd, door Lieden, die hun roem hebben zoeken te vestigen op de puinhoopen van verwoeste aangenomene denkbeelden, of door de zodanigen, wier geaartheid verbitterd is, door te leurstellingen en botvieren aan hunne zwartgalligheid, met tegen de verdorvenheid der Menschlyke Natuure uit te vaaren. Zy klaagen, dat Daaden, schynbaar Weldaadig en Liefderyk, uit trotsheid hervoortkomen; dat Vriendschap dikwyls rust op belang, en Vaderlandliefde alleen ten masker diene om Eerzugt te bedekken. - Waarover, egter, klaagen deezen? - Was het Menschdom zo zelfzoekend, als de zodanigen 't zelve willen afbeelden, dan kon geen der Menschenkinderen zo onbestaanbaar handelen met zyne gesteltenisse, dat hy leed droeg over het onheil van zynen Naasten, veel minder over de ongelukken en de algemeene Zelfzoekenheid des Menschdoms.

Slaat het oog op deeze sombere Wysgeeren, indien zy anders den naam van Wysgeeren mogen draagen, die altoos over hun lot klaagen; zy beschuldigen ons met weedom en klagten, niet bedenkende, dat zy zichzelven wederspreeken, en dat hun weedom ten bewyze van Goedaartigheid strekt.

Hun klaagen, daarenboven, sluit in, dat daaden van Goedaartigheid noodzaaklyk zyn tot 't geluk des Menschdoms; doch dat de Natuur, te kortzigtig in haare oogmerken te voorzien,

[p. 456]

of te stiermoederagtig in haare huishouding, den Mensch een daar aan beantwoordend beginzel onthouden hebbe. - Dan 'er is niets in eenig deel der Scheppinge oneenstemmig gelaaten. Waar een uitwerkzel verlangd word, daar is in de voortbrengende oorzaak voorzien. Uw zeggen heeft, derhalven, een zo zonderling voorkomen, dat ik het, zonder bewys, niet wil gelooven. Ja, het behelst in zich, dat Goedaartigheid niet alleen nuttig, maar aangenaam, en zeer uitlokkend is, en dat de Menschen het voorkomen van Goedaartigheid aanneemen, om de Liefde hunner Medemenschen te winnen! En, nogthans, is Goedaartigheid een loutere harssenschim! Vreemde onbestaanbaarheid! dat de Menschen iets, 't welk niets oorspronglyks heeft, zouden nabootzen, of hoedanigheden, welke geen bestaan hebben, navolgen!

Schets een uitmuntend Character - het Character van eenen titus, die zyn wellust vondt in Goeddaadigheid, die zyn tyd besteedde in de alleredelste bezigheid, het bevorderen van het welweezen der Maatschappye, die het Weeskind opnam, de Weduw troostte, een Vader zyn Volks, en de Liefde des Menschdoms, was. - Schets een norschen Dwingeland - een nero, de schandvlek der Menschlyke Natuure, die zich vermaakte, in beeken Menschenbloed te zien stroomen, en een vreugdelied aanhief, op het beschouwen van de elenden zyner Natuurgenooten. - Hoe worden wy aangedaan op het bezien dier twee Characterbeelden, zo zeer tegen elkander overgestelde trekken opleverende? Zyn de gevoelens, welke zy in ons verwekken, volmaakt dezelfde? Worden wy geene andere beweegingen des harten gewaar dan die van verwondering en verbaasdheid?

‘Ja,’ zegt myn Tegenstreever, ‘wy hebben bezef van Veragting en Hoogagting; de Dwingeland is het eigenaartig voorwerp van de eerste, en de Liefhebber des Vaderlands van de laatste, aandoening: doch speurt de rede na. Zelfliefde schuilt in den grond. Wy juichen den Goedhartigen Man toe, om dat zyn bedryf ten algemeenen beste strekt, wy vlocken den Dwingeland, ten oorzaake van het algemeen verderf, 't geen hy veroorzaakt.’ - Maar zeker, is eenig onderscheid tusschen eene enkele oordeelvelling, en eene sterke aandoening, tusschen eene enkele daad des Verstands, en een gevoel van 't Hart. Liefde en Haat behooren tot het Hart; doch het onderscheiden van de strekkingen der daaden, en de beoordeeling van derzelver voeglykheid of onvoeglykheid ten algemeenen beste, is het werk des Verstands.

Dan deeze onderscheiding ter zyde gesteld, welke, egter, by eenen, die doorredeneert, behoorelyk gewigt behoudt, verzoek ik te mogen vraagen, indien Zelfliefde u bestuurt in uwe goed- of kwaadkeuring, waarom stelt gy dan belang in 't algemeen welvaaren? - Gy antwoordt: ‘Ik maak een

[p. 457]

gedeelte uit van 't algemeen; en wat schadelyk of voordeelig is voor 't geheel, is schadelyk of voordeelig voor elk in 't byzonder.’ - Geloof my, de opregtheid van zulk eene betuiging zou voor u nimmer de gunst des Gemeens bespreeken, of tegen de afkeuring des Gemeens dekken. Eens genomen, gy dongt na eenigen post van aangelegenheid in den Staat, zoudt gy u dan by de zodanigen van wier benoeming dit Ampt afhing, vervoegen, in den gewoonen styl van Vaderlandliefde, met verklaaringen van yver voor Vryheid, en onbezweeke zugt voor 't Land, doormengd met sterk uitvaaren tegen omkoopbaarheid en laage baatzugt? of zoudt gy u dezelven zoeken aan te pryzen, door aanbiedingen om uw post te bekleeden, met een hart vol Zelfliefde, en vervuld met een blaakenden yver om de belangen en grootheid van uw Huis en Geslacht te bevorderen? - Hoedanig ook de Handelwyze des Menschdoms moge zyn, hunne Gevoelens hellen altoos over aan de zyde van 't algemeene welweezen. Goedaartigheid heeft de Natuur ons ingeplant: zy moge gedwarsboomd en onderdrukt, zy kan ook aangekweekt en verbeterd worden.

Laaten wy voortgaan om de gevolgen te overweegen van uwe stelling, dat uwe goed- of kwaadkeuring het gevolg is van bedaarde redenkavelingen, over de voor- of nadeelen voor het Menschdom, ontstaande uit het wel of kwalyk aanleggen van Verstandlyke en Zedelyke vermogens. Neemt in opmerking hoe veel onderwys, diepe geleerdheid, nauwkeurig onderzoek, juist oordeel en doordringenheid, 'er noodig zy, eer wy in staat zyn te laaken of te pryzen. Alle de strekkingen van der Menschen daaden moeten nauwkeurig ontvouwt, de natuur van elke aandoening moet juist bepaald, en het Character daar uit opgemaakt worden. Wy behooren de geschiedenis des Menschdoms voor oogen te hebben, den invloed van byzondere omstandigheden naar eisch te wikken, te weegen en te bepaalen. Iemand zou den ouderdom van de Aartsvaderen, vóór den Vloed, moeten bereiken, en, met den onvermoeiden yver van eenen dunscotus, zich oefenen, eer hy het zich zou kunnen onderwinden, snoodheid schandelyk, en bedrog strafwaardig te noemen.

Doch luister na de onfaalbaare stem der ondervinding. Het Hart van veelen, die weinig werks van onderzoek gemaakt hebben, vloeit over van Liefde en Goeddaadigheid, terwyl de diepdelvende naspeurder ongevoelig blyst; hoe veele jeugdige gemoederen vertoonen zich geheel medelyden, terwyl bejaarden koel verhard en streng blyven. By de onbeschaasdste Volken, in de ruwste eeuwen, ontmoeten wy de sterkste trekken van Zedelykheid. ‘ô Oscar, (sprak de Koning van Morven,) doet de sterken in wapenen bukken, doch spaar de zwakken. Wees een geweldige stroom tegen de vyanden uws Volks; doch, gelyk na een zagten wind, die het gras des

[p. 458]

Velds doet golven, jegens die uwe hulp verzoeken. Zodanig een was tremnor, zodanig een was trethal, zodanig een is fingal geweest. Myn arm strekte zich uit tot bescherming der beledigden; en de zwakken rustten veilig agter den blixem van myn staal!’

Vergun my nog eene andere aanmerking in 't midden te brengen. Wy hebben geene bewustheid altoos van deezen voortgang des Verstands, van die onderscheide en zamengestelde werkingen, om de gevolgen van zekere hoedanigheden, op het welvaaren van anderen of het welvaaren van byzondere persoonen, te vergelyken, en alle die andere gevolgtrekkingen op te maaken, die, overeenkomstig uwe stelling, het gevoel van de lof-, of laakwaardigheid der bedryven moet voorgaan. Ik werd ze nooit gewaar. Zeer vreemd, indedaad, dat dit alles in myn gemoed zou omgaan, zonder dat ik des eenige kennis droeg. - Gy zegt, ‘het is de kragt der Hebbelykheid.’ - Ik heb hooren beweeren. ‘De Ziel, éénmaal zekere besluiten gevormd hebbende, handelt, by alle volgende gelegenheden, overeenkomstig met dezelve, zonder alle de deelen van het bewys, 't geen haar tot dat besluit bragt, weder door te loopen; of, indien de Ziel dit doet, het geschiedt door hebbelykheid, met zulk eene snelheid, dat het der waarneeming ontsnappe. Wanneer iemand op zeker speeltuig leert speelen, is hy, in den aanvang, verpligt, op elke beweeging zyner vingeren byzonder te letten, by elken zet of streek deeze of geene beweeging bepaald te willen; doch dit alles wordt, wanneer hy eenige bedreevenheid in de speelkunst verkreegen hebbe, noodloos. Hy begeert eenig Muzykstuk te speelen, en zyne vingers beweegen zich, als 't ware, zonder eenig onderscheid te maaken.’ - De ophelderende gelykenis is aartig gevonden; doch gaat gelukkig zeer kreupel. De geoefende Speelder vergeet nimmer den tyd, toen hy der kunst onkundig was, hy vergeet nimmer hoe veel moeite die kundigheid hem kostte. Is dit het geval van 't Zedelyk Gevoel? Wy kunnen ons geen tyd herinneren, zelfs niet de vroegste tydperken van ons bestaan, eer het Redelyk Vermogen eenige sterkte verkreegen hadt, of de ontwaarwording van Zedelyke Schoonheid, of Wanstalligheid, trof ons met daar aan beantwoordende aandoeningen. Wy kunnen ons geen tyd voor den geest haalen, wanneer het vermogen, om de menschlyke bedryven te beoordeelen, ons eenigen arbeid kostte. ***.

eumenes.