Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1784

Uitgeleezene Verhandelingen over de Wysgeerte en sraaije Letteren, getrokken uit de Werken der Koninglyke Akademie der Weetenschappen te Berlyn. En uit het Fransch vertaald. Vierde Deel. Met byvoegzels vermeerderd, door J. Fr. Hennert, Hoogl. in de Wysg. en Wiskunde, Lid van de Maatschappyen der Weetenschappen, te Haarlem, Vlissingen, Rotterdam en Utrecht. Te Utrecht by A.v. Paddenburg en J.v. Vloten 1784. Behalven het Voorwerk, 407 bladz. in gr. octavo.

Naar den aart der inrigtinge deezer verzamelinge, behelst dit Deel weder eene verscheidenheid van Leerzaame Verhandelingen, die, elk in haare soort, den oefengraagen geest aangenaam bezig kunnen houden, en aanzetten om de hier overwoogen onderwerpen verder na te spooren. - By den aanvang betoogt ons de Heer Sulzer., dat een mensch zomtyds werkzaam is, en oordeelt, niet alleen zonder reden van zyn doen te kunnen geeven, maar zelfs, tegen dringende en overtuigende reden aan. - In een volgend Stuk ontwikkelt de Heer Formey het denkbeeld van den Smaak, welken, volgens hem, in 't algemeen is: ‘de kennis, van welke schoonheden het ook zy, die in de werken der Natuur en der Konst verspreid zyn, voor zo verre deeze kennis met eenig gevoel gepaard is.’ Hierby komt eene Verhandeling van den Heer Merian over de Begeerte, ter onderzoekinge of dezelve een goed of een kwaad, een vermaak of eene smerte zy. Zyn Ed. beschouwt dezelve als een kwaad, maar hy bezeft tevens, dat 'er, zonder dit kwaad, byna niets goeds voor ons zou zyn: dat dit zelfde beginsel, de verstoorder van onze rust, de bron is van de meeste aangenaame oogenblikken, die wy genieten; en dat, schoon de begeerte een kwaad zy, de geheele vernietiging onzer begeerten nog grooter kwaad zou weezen. - Verder ontvouwt ons de Heer Sulzer het nut der Tooneel-Dichtkunde; - en van die zelfde hand is hier een Vertoog over de vermogens der Ziele, wanneer zy gewaar wordt en voelt; - mitsgaders eene Psy-

[p. 500]

chologische overweeging van den Zedelyken Mensch. - Wyders ontmoeten we een Kort Ontwerp van den Heer Formey, over het stelzel der vereffeninge van het goed en kwaad in deeze waereld; met eene aanwyzing, ‘dat ieder verlicht en deugdzaam mensch, die zich de best mooglyke denkbeelden der vereffeninge vormt, en die de geschiktste middelen om daartoe te geraaken in 't werk stelt, zich een onseilbaaren en volmaakt goeden uitslag mag belooven.’ - Op dit Stuk volgt eene Verhandeling van den Heer Toussaint, over de gevoeligheid voor anderen, die ons doet deel neemen in de aandoeningen, waarmede wy hen zien aangedaan, zo in blydschap als in droefheid, indiervoege dat wy niet alleen weenen met dezulken die weenen, maar ook lachen met de geenen die blyde zyn. Zyn Ed. stelt zig voor, die werkzaame gevoeligheid, welke ons in de belangens van anderen doet deel neemen, op te wakkeren; ten welken einde hy den Leezer doet opmerken, welke de gebreken der ziele zyn, die 'er de gevoeligheid buiten houden; en door welke middelen men dezelve in ons kan doen opkomen, en in ons behouden. - Hier nevens zyn gevoegd Aanmerkingen van den Heer Sulzer over den wederzydschen invloed van de Rede op de Taal, en van de Taal op de Rede. - By dezen komt eene Proeve over de Eigenliefde, als een zedelyk beginzel beschouwd; welke proeve men wil dat opgesteld zou zyn door den Koninglyken Schryver der Memoires de l'Histoire de Brandenbourg. - Eene daaraanvolgende Verhandeling behelst een onderzoek der Vraage, of alle opvolging een begin moet insluiten? welke vraag de Heer Cochius in 't ontkennende beantwoordt; brengende zyne voorstellingen deswegens, voor het oplossen der tegenwerpingen, kortlyk aldus te zamen. - ‘De vraag is niet, of 'er ooit opvolgingen geweest zyn, die begonnen zyn? maar de vraag is deze, of het denkbeeld van opvolging het denkbeeld van begin zoo noodzaakelijk in zich sluite, dat dit laatste in het eerste begreepen is, zodanig dat eene opvolging zonder eerstbeginnenden term eene tegenstrijdigheid is? Men heeft gezien, dat het denkbeeld van opvolging in zich sluit de denkbeelden van veelheid en van orde, welke niet dan eene betrekking is; dat het denkbeeld van veelheid niet in zich sluit het denkbeeld van eenen term, 't zij éersten 't zij laatsten; dat de betrekking niets gemeens heeft met

[p. 501]

het getal, derhalven dat geen begin te hebben niet strijdt tegen het denkbeeld van opvolging. Overgaande tot het denkbeeld van Wezens, die als leden in eenige opvolging kunnen geplaats worden, heeft men alleen hunne toevalligheid te beschouwen; maar een toevallig wezen, dat op een ander volgt, vooronderstelt altijd een voorgaande, 't welk nooit eindigt; om te eindigen zou men een voorgaande noodzaakelijk moeten onderstellen; maar noch het bestaan, noch de werking van een noodzaakelijk wezen heeft eenen term, waarvan het begint. Dus is eene oneindige opvolging niet onmogelijk, gelijk men gemeenlijk denkt; en indien men ze begrijpt als het onmiddelijk uitwerkzel van eene noodzaakelijke oorzaak, kan ze ook geen begin hebben.’ - Voorts verleent men ons hier nog eenige Aanmerkingen van den Heer de Beausobre over het Voorgevoel, onderscheiden van eene welberedeneerde voorkennis van het toekomende; welke laatste min of meer gegrond kan zyn, terwyl het eerste geen den minsten grond heeft. - Eindelyk deelt ons de Hoogleeraar Hennert zelve nog mede zyne nadere bedenkingen over de natuur van Zedelyk Gevoel. Hy brengt de verschillende gedagten deswegens tot drie hoofdgevoelens. Campbel neemt de Eigenliefde als een algemeen beginzel der Zedelykheid aan; Hutcheson leidt de zedelyke hoedanigheden uit de Algemeene Goedwilligheid af; en Smith verkiest de Sympathie tot een grondbeginzel. De Hoogleeraar Hennert, opgemerkt hebbende, dat het elk dier Engelsche Wysgeeren gelukt is, zommige zedelyke verschynzels uit zyne aangenomen stelling gemaklyker en natuurlyker te verklaaren, dan andere, op welken integendeel eene tweede of derde stelling toepasselyker gemaakt kon worden, is daardoor op de gedagten gekomen, of 'er ook in den mensch meer dan één zedelyk vermogen huisveste? of de zedelyke natuur des menschen uit de vereeniging van verscheiden beginzels zaamgesteld zy? Zulks heeft hem aanleiding gegeeven om te denken, dat de Eigenliefde, de Algemeene Goedwilligheid en de Sympathie het Zedelyk Gevoel uitmaaken; welke gedagten hy in deeze zyne Verhandeling ontvouwt; en waarvan hy het hoofdbedoelde op deeze wyze voordraagt. - ‘Ik zal den zedelijken mensch vertoonen, met elgenliefde, of met bewustheid en gevoel zijner volmaaktheden bezield, begeerende wat hem behaagt, en afkeerig zijnde van 't geen hem misnoegen baart; egter de eigenliefde verdooft

[p. 502]

niet de algemeene goedwilligheid; deeze opent onzen boezem voor menschlievendheid en gezelligheid; eindelijk de Sijmpathie verwekt en versterkt in het menschlievend hart beweegingen, die overeenkomstig zijn, met de aandoeningen van den medemensch; wanneer wij voelen zijne lippen op de onzen beeven, zijn hart op het onze slaan, dan gelooven wij zijne natuur, zijnen staat, aangenomen te hebben. Van eigenliefde ontbloot, zou de mensch dikwils gevaar loopen zijn geluk te verwaarloozen; van goedwilligheid beroofd, was hij niet beter dan een beest, dat alleen voor zich en niet voor andere Schepzelen zorgt, onbekwaam tot het gezellig leeven; stortte niet de Sijmpathie de aandoeningen van den medemensch in mijnen boezem over, ik zou de eigenliefde moeijelijk beteugelen, of mijne natuurlijke goedwilligheid zou slegts het gevoel gaande maaken, slegts eene traane uitperssen: ik kon tot fraaie en roerende beschouwingen over mijn geluk en den rampspoed van een ander overgaan; maar zou ik zyne traanen afwisschen? zou ik balsem in zijne wonden gieten?’