Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1784

Werken van de Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leyden. Zesde deel. Te Leyden, by P.v.d. Eyk en D. Vygh. 1783. Behalven het Voorberigt, 355 bladz. in gr. quarto.

Uit de ingeleverde Stukken, ter beantwoordinge der Prysvraage, ‘Hebben de Dichtkunst en Welsprekendheid verband met de Wijsbegeerte? en welk nut brengt dezelve aan de eene en andere toe?’ zyn 'er twee bekroond, en dezelven worden in dit Deel gemeen gemaakt. Ieder deezer Verhandelingen, zynde de eerste bepaald Wysgeerig, en de ander meer Geschied- en Letterkundig uitgevoerd, is in haare soort een Meesterstuk; en ze strekken beiden, om dezulken, die zig op de Dichtkunde en Welspreekendheid toeleggen, onder 't oog te brengen, hoe noodzaaklyk en nuttig het zy, de Wysbegeerte te beoefenen, om naar den eisch als Dichters of als Redenaars te slaagen. Ze zyn voor 't overige indiervoege ingerigt, dat ze van een weezenlyken dienst zyn, voor alle dezulken, die de fraaie Weetenschappen ter harte neemen; als behelzende eene ontvouwing van de voornaamste grondbeginzelen, die in derzelver beoefening bovenal opmerking vorderen. Dit heeft inzonderheid aanleiding gegeeven, tot het plaatzen eeniger Bylagen by de eerste Verhandeling, waarin verscheiden onderwerpen, daartoe betrekkelyk, nog nader ontvouwd worden, dan geschiktlyk in het lichaam der Verhandelinge kon geschieden. De Maatschappy heeft den Heer Bilderdyk, den Opsteller dier Verhandelinge, vergund dezelven daarby te voegen, na dat zyne Verhandeling de goedkeuring had

[p. 77]

weggedraagen; en derzelver plaatzing kan den in deezen tak oefengraagen Leezer niet anders dan gevallig zyn, daar ze eene leerzaame ontvouwing van verscheiden byzondere Stukken behelzen.

Ze zyn ten getale van acht, waarvan de eerste gaat over het misbruik van 't Belachlyke, met aantooning van deszelfs nadeelinge gevolgen. Eene tweede heeft ten onderwerp het Minnedicht, dat deszelfs behoorelyke paalen aangeweezen wordt. Hieraan volgt wyders eene overweeging van de duisterheid der aangenaame aandoeninge; van de verscheidenheid in het schoone; van de schoonheid des menschlyken lichaams, als mede van die der byzondere lynen; en eene ontvouwing van de gemengelde aandoeningen. Ten laatsten komen hier nog by eenige aanmerkingen over verscheiden punten, de Dichtkunst betreffende; gaande inzonderheid over het nut der Theorie, benevens derzelver behoorlyke inrigting; de behandeling van dit onderwerp geeft den Heer Bilderdyk aanleiding, om zig uit te laaten, over onze tekortschieting by de Oude Grieksche en Latynsche Dichters; doch hy merkt tevens aan, dat dit niet minder, maar veeleer nog meerder, plaats heeft, by de Duitschers, Engelschen en Franschen, wier Dichters veelen ten ouregte, gelyk hy opzetlyk doet zien, boven onze Nederlandsche Dichters verheffen; wyzende tevens de hoofdoorzaak aan, waaruit die ongunstige oordeelvelling over onze Nederlandsche Dichters veelal voortspruit.

Wyders gaat de tweede Verhandeling, door een hier ongenoemde Schryver ingeleverd, mede vergezeld van eene Bylage, betreffende den Smaak in de Schoone Kunsten; waarover men veelal verwardlyk denkt, en waaruit het dikwyls ontstaat, dat men den Smaak en 't Verstand van een scheidt, ja den Smaak en 't Verstand wel eens als min of meer met elkanderen strydig beschouwt. Hiertegen heeft zig de Autheur reeds aangekant in zyne Verhandeling, met de volgende aanmerking voor te draagen.

‘De goede smaak is niet anders, en kan niet anders zyn, dan de vaardige werking van het oordeel in, of op, eene levendige verbeelding, waardoor het de denkbeelden, op 't eigen oogenblik als zy zich vertoonen, te gelyk beschouwt, vergelykt, en in die orde schikt als de bevalligheid, of de waarheid, vordert. De bevalligheid, of de waarheid, zeg ik: zyn het namelyk afgetrokken beschouwingen, die zich voordoen, dit juist en vaardig oordeel onderscheidt terstond de waarheid van de dwaaling, en

[p. 78]

draagt, in die werkzaamheid, den naam van verstand; zyn het harstochtelyke denkbeelden, het zelfde juist oordeel doet ook hier eene vaardige en juiste greep van 't geen, (somtijds in weerwil eener schijnbaare strijdigheid,) bij elkanderen past, en het krijgt dan de wonderlijke naamen van geest, smaak en gevoel. Men ziet dus, dat men wel verstand kan hebben met weinig smaak, dat is te zeggen, met weinig van die vaardigheid, om terstond de nette greep van denkbeelden, die bij malkanderen passen, te doen: Maar het omgekeerde kan nooit waar zijn; Nooit kan men een kieschen smaak verwachten van iemand, aan wien de Natuur niet zoo wel een juist oordeel als een levendig brein geschonken heeft.’ - Deeze bedenking over dit onderwerp, die de Autheur in zyne verhandeling niet wel kon uitwerken, ontvouwt hy breeder in eene daartoe geschikte Bylage. Hy staat toe dat men 't woord Smaak gebruike, mits dat men het verstaa. ‘'T is,’ zegt hy, ‘de vaardige werking eener vlugge ziel; 't is eene schielyke en juiste samenvoeging van denkbeelden, 't is derzelver oogenbliklijke scheiding, vergelyking, samenvoeging, waarin eeniglijk de smaak bestaat; 't is de oeffening die denzelven versterkt en volmaakt.’ Dit denkbeeld heldert hy wyders op, en dringt deszelfs gegrondheid aan, met door voorbeelden te toonen, hoe dit in de natuur van veelerleie kunsten gelegen zy, en in derzelver beoefening bestendig bevonden worde. Hy ontkent geenzins, dat het eene mensch, meer dan het andere, eene zekere geschiktheid, (die hy dan vergunt Smaak te noemen,) voor deeze of geene onderwerpen heeft; dan hy beweert tevens, dat ze, wat het ook zy, nooit hooger in derzelver beoefening zullen stygen, ‘dan, naar evenredigheid van hunne kundigheden, geheugen, verbeelding en vlugheid;’ en dat men zig nimmer moet vleien, ‘met zoogenaamden smaak of Instinct, of machinaal, te kunnen vervullen, 't geen enkel een gevolg is van een groote genie door lange oeffening volmaakt.’ En dit doet hem, zulks bepaald tot de Dichtkunst en Welspreekendheid overbrengende, zig ten slot aldus uiten.

‘Is dit nu waar in alle kunsten, hoe veel duidelyker toont het zich in de Dichtkunst en Welspreekendheid; Deze immers zyn geheel verstandelyke kunsten, die geen stap kunnen doen, zonder een ruimen voorraad van kundigheden, geen schoon kunnen voortbrengen zonder een wys oordeel, zoo wel als vlugge verbeelding, geen aan-

[p. 79]

houdend vermaak verschaffen, zonder ons zoo wel te leeren als te behaagen, en die ons, niet minder als redeneerende, dan als hartstochtelyke wezens verlustigen moeten. Kunsten, die, gelyk zy, in de vroegste opkomst der burgerlyke Maatschappyen de eerste, zoo ook in alle volgende eeuwen de bevalligste, leermeesteressen voor 't menschdom waren, en die in onze beschaafde eeuw vooral onmogelyk slaagen kunnen, dan door onzen Geest, van de gewoone voorwerpen verzadigd, nieuwe en treffender schilderyen te vertoonen, nieuwe tooneelen te openen, ons nieuwe of levendiger gewaarwordingen te doen ondervinden, om dus tot een hooger spheer van werkzaamheid op te klimmen en volmaakter in ons eigen gevoel te worden.

In deze Kunsten van Smaak alleen, zonder een grooten voorraad van welgeschikte kundigheden, zonder een geest van Wysgeerte, te spreeken, is wartaal uitslaan: en dezelve gebrekkig uit te voeren, is eene ouvergeeflyke misdaad, die verwaande Weetnieten begaan tegen eene eeuw, waarin zy onwaardig zyn te leeven.’