Uitgelezen 2. Reakties op Boeken

[p. 91]

Arthur van Schendel
door: drs. K de jong Ozn.

I. Zijn leven en zijn werken

In 1974 was het honderd jaar geleden dat Arthur van Schendel werd geboren. Bij mijn weten is er in ons land aan de herdenking van die geboortedag weinig aandacht besteed. Is de belangstelling voor deze toch zo waardevolle en belangrijke schrijver langzaam maar zeker aan het wegebben? De tekenen van de laatste tien, twintig jaar schenen er op te wijzen.

De allerlaatste tijd schijnt er in dezen een kentering te komen. Een aantal romans van Van Schendel wordt herdrukt, de belangstelling ervoor is stijgende. Je vraagt je af waaraan dit is toe te schrijven: komt het door een nieuwe aandacht voor de (neo)romantiek, is het een mode die zich weer richt op de 19e eeuw, op ‘grootvaders tijd’? Of heeft men bij het opnieuw, wat meer op een afstand lezen ontdekt dat Van Schendel meer, of andere dingen te zeggen had dan men aanvankelijk bevroedde?

Hoe dan ook, hij verdient het door ons gelezen te blijven worden. Hoewel er (vanaf het begin) bij zijn critici en bij zijn biografen steeds nogal een verschil in waardering is geweest, ook ten aanzien van het niveau van zijn werk.

Bij een eerste of hernieuwde kennismaking met Van Schendels romans of verhalen kunnen we thans profiteren van een aantal wetenschappelijke studies die, uitgaande van een overzicht van een afgesloten leven en werken, ons de laatste jaren nogal wat nieuwe gezichtspunten hebben opgeleverd. Ik denk daarbij vooral aan het ‘standaardwerk’: ‘Het werk van Arthur van Schendel. Achtergronden, karakter, ontwikkeling’ in 1961 als proefschrift verschenen van dr. F.W. van Heerikhuizen. Aan dit werk heb ik heel wat gegevens kunnen ontlenen. Daarbij is mij gebleken dat er in het verleden nogal eens een vertekend beeld van de schrijver is ontstaan.

Om te beginnen is het daarom zinvol op dit punt het een en ander te signaleren, temeer omdat we dan ook meteen iets van de kern van de zaak in het vizier zullen krijgen.

[p. 92]

Zo op het eerste gezicht is er weinig verband tussen van Schendels ‘uiterlijke’ levensloop en zijn werk. Noch in gesprekken noch in brieven was hij erg scheutig met mededelingen over wat hem bij het schrijven bezig hield.

Men heeft hem wel een afstandelijke schrijver genoemd, bij wie leven en werken twee waren. Die schreef in een onpersoonlijke stijl omdat de wereld van zijn romans een gans andere was dan die waarin hij zich dagelijks bewoog.

Een vertekend, onjuist beeld. Aan wat hij schreef liggen, zoals hierna zal blijken, zeer veel persoonlijke ervaringen ten grondslag. Die dan o.a. nog weer aangevuld werden met de resultaten van een uitvoerige voorstudie.

In een boek dat hij schreef over Shakespeare (Uitgave 1910, blz. 60) lezen we: ‘want zij weten niet dat een boek een mens betekent, althans iets van een mens; dat iedere figuur, ieder karakter niet alleen, maar iedere zin, ieder woord iets van een mens betekent. Zij zijn ook kinderlijk, want zij menen dat iemand zich verbergen kan, iemand die zich uit nog wel’.

En aan zijn vriend Aart van der Leeuw schreef hij in 1908: ‘Wij willen niet alleen zien, wat de schrijver gezien heeft, maar wij willen ook horen wat hij erover zegt, wat hij voelt en denkt, en het liefst is ons die schrijver die onze eigen oorspronkelijke schoonheid uit de onbewustheid wekt.’

Van Heerikhuizen vatte het zo samen: ‘Veel van Van Schendels grootheid ligt juist in deze combinatie van felle, innerlijke betrokkenheid en uiterlijke afstandneming.’

In nogal wat literatuur-(school)boeken lees je, dat het werk van Van Schendel duidelijk in een aantal perioden kan worden verdeeld, zoals b.v. een Italiaanse en een Hollandse. Bij nadere bestudering bleek ook dit onjuist. Er is wel degelijk een duidelijke doorgaande lijn, ontwikkeling te onderscheiden. In het vervolg zal ik trachten deze lijn zoveel mogelijk aan te geven, te beschrijven.

Welke factoren in zijn persoonlijke leven hebben hem nu in belangrijke mate gevormd?

Arthur was een nakomertje. Zijn vader was hoofd-officier in het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger en stierf toen zijn jongste zoon nog maar zes jaar oud was.

Na de dood van haar man werd zijn moeder een rusteloze zwerfster, die niet alleen erg vaak verhuisde (tussen 1884 en 1891 b.v. 16 maal!), maar die Arthur ook bepaald heeft verwaarloosd. Daarbij had de jongen geen vriendjes. Hij geneerde zich in de nette burgelijke toestand van die tijd vaak voor zijn huiselijke omstandigheden. Hij moet daarover lange tijd een soort minderwaardigheidsgevoel hebben gehad.

Wat gaat zo'n jongen doen? Lezen en dromen. Gevoed door een sterk observatievermogen ontstond er bij hem een rijk verbeeldingsleven, dat ongetwijfeld van grote invloed is geweest op zijn schrijverschap.

Hij wilde eerst toneelspeler worden. Later ging hij Engels studeren (behaalde de Akte Engels-M/O., werd een groot Shakespeare-liefhebber), was een tijdje leraar in Engeland, maar wijdde zich allengs geheel aan het schrijven van romans, verhalen, artikelen, studies, soms gedichten. Daarbij bleef hij veel studeren met een sterke voorliefde voor de geschiedenis: in vele van zijn romans is dat goed te merken.

In zijn jeugd is er veel gemis geweest, veel tekort, veel angst ook. Van hieruit heeft hij geschreven. Hoofdtrekken van zijn wezen zijn o.m. altijd geweest gespletenheid, een ‘verlangen naar het gans andere’, een fundamenteel pessimisme, een vlucht in de verbeelding. Allemaal elementen die een onderdeel vormen ven de (neo)romantiek. Beter kun je hem echter een romantischklassicist noemen. Want hij speelt zijn verbeeldingsspel met duidelijke realiteits-elementen, hij bindt het aan vaste vormen: ‘de ordezucht ging met de verbeeldingsdrang een verbond aan.’ Daaraan hebben wij Van Schendels prachtige vertelstijl te danken.

Zijn uiterlijke levenshouding had trouwens iets seigneuriaals, met vaak een sterke behoefte aan ordening. (Juist

[p. 93]

weer als reactie op zijn opvoeding!)

Van Heerikhuizen geeft als grondeigenschappen van zijn werk: ‘Het is gegrond in zijn reële maatschappelijke jeugdervaringen en is als gevolg daarvan a. fundamenteel pessimistisch, b. opvallend antropocentrisch en c. van binnenuit realistisch.’

Veel van zijn boeken zijn diep tragisch, niet alleen in het slot maar in de hele gang en opbouw van het verhaal. De bron daarvan vormen zijn eigen angst en eenzaamheid waarvan hij van zijn jeugd af voortdurend tevergeefs trachtte vrij te komen. Daarom was hij eigenlijk een pessimist tegen wil en dank.

Bij de romanticus staat meestal niet de medemens in het middelpunt, bij Van Schendel is dit wèl het geval: het gaat hem juist om die medemens met z'n tragiek. Tenslotte, en dat is punt c. hiervoor genoemd, kan zijn verbeelding zich alleen ontplooien van een zeer scherp ervaren menselijke situatie uit. Helemaal passend in het romantisch geheel is naast Van Schendels belangstelling voor het verleden zijn zwerflust. Hij heeft vooral in zijn jeugd veel veel gezworven, gereisd. Begrijpelijk dat ook zijn verlangen naar deze vertes en de ervaringen die hij eruit meebracht, regelmatig van invloed zijn geweest op wat hij schreef.

Als andere ‘eigenaardigheden’ sigaleert van Heerikhuizen nog: 1 De bijna steeds aanwezige voelbaarheid van tijd. 2 Zijn romans zijn gewoonlijk zo opgezet dat ze in een kort bestek vrijwel het gehele leven van een persoon of enkele personen bevatten. 3 Hij heeft altijd alles gezien van zijn eigen problematisch levenslot uit. Daardoor werden in zijn beschrijvingen overbodige details als vanzelf afgestoten. Suggereren, aanduiden meer dan uitspreken is een kenmerk van de schrijftrant van de auteur.’

Zoals bekend zijn er ook nogal wat romantici die ‘vluchten in de godsdienst.’ Velen van hen verwarden daarbij gevoelservaringen met religieuze ervaringen. God is echter geen droom maar een werkelijkheid.

Ook Van Schendel is aan bovengenoemde verwarring niet ontkomen. Volgens zijn tweede vrouw heeft hij zich altijd als een gelovig mens beschouwt. Hij las ook veel in de bijbel: het boek Prediker behoorde tot zijn favoriete lectuur.

Wat er ook van zij: in een oeuvre dat zo van binnenuit is geschreven zie je weinig van de christelijke hoop tot kristalvorm komen. Het past mij hier niet deze hoop in extenso tegenover het bij Van Schendel gesignaleerde fundamentele pessimisme te plaatsen. Wel vraag je je af: als men zich werkelijk als een gelovige beschouwt, waarom wordt er dan niet iets meer van zichtbaar? Ook al is het, schrijvend vanuit een tekort, dan misschien uit wanhoop tegen heug en meug?

Wanneer ik nu verder ter introductie kom tot het bespreken van een aantal romans, is de keuze niet zo eenvoudig. De volgende is dan ook persoonlijk en willekeurig, maar wel gekozen met het oog op wat er in de boekhandel aan herdrukken van Van Schendels werk voorradig is of komt.

Wil men een persoonlijk leesadvies daarbij? Als men ze te pakken kan krijgen, behalve het hier besprokene, zou men achtereenvolgens kunnen lezen: ‘Een zwerver verliefd’, ‘Shakespeare’, ‘Fratilamur’ (gedeeltelijk autobiografisch) ‘Hetfregatschip Johanna Maria’, ‘Herinneringen van een dommen jongen’, ‘De rijke man’, ‘De grauwe vogels’, ‘De wereld een dansfeest’ en ‘De mensenhater’.

II De Waterman

De hoofdpersoon van deze in 1933 gepubliceerde roman is Maarten Rossaert. Zoals een ander bekend werk van Van Schendel - ‘Het fregatschip Johanna Maria’ - beheerst wordt door de verhouding tussen de hoofdpersoon en een schip, zo is hier een voornaam element de mystieke verhouding tussen die Maarten Rossaart en het water. Maar daar komt nog een dimensie bij. Rossaert is geboren in Gorkum, groeit op in de nadagen van de Franse tijd, plm. 1810-1815. Hij wordt beheerst door een sterk zondebesef en denkt dat

[p. 94]

vele rampen, die er in die tijd gebeuren, een straf op zijn zonden zijn. Het begrip zonde moet dan wel op een bepaalde manier worden bekeken, n.l. vooral als een overtreden van de toen geldende regels van het algemeen burgerlijk fatsoen-en dat waren er in die tijd nogal wat. Waarbij de bijbel als niet meer dan een eenzijdig ‘boek van regels’ fungeert. God is in deze situatie eigenlijk slechts een dreigende, verbiedende, straffende zwijger op de achtergrond. Maarten Rossaert ontworstelt zich aan dit zware milieu, gaat zwerven, wordt schipper, krijgt een speciale relatie met het Hollandse water en de Hollandse grond. Als een vriend hem uitnodigt mee naar Amerika te emigreren zegt hij: ‘als ik met mijn blote voeten in de modder sta, dan voel ik dat ik hier niet weg zal komen.’

Hij wordt in de ogen van velen een nogal eigenaardige, koppige, uit de toon vallende persoonlijkheid. Min of meer ter bevestiging hiervan sluit hij zich aan bij het gezelschap van de z.g. Zwijndrechtse Nieuwlichters (dat inderdaad in de vorige eeuw in ons land bestaan heeft). Dit is een groep die in een soort commune-status leeft, zelf huwelijken sluit, tegen geweld is, kortom vele toen muurvast in de samenleving geldende vormen o.a. op grond van het Evangelie discutabel stelt, met natuurlijk weer allerlei eigen eenzijdigheden. Het is zeer curieus en actueel om te lezen hoe het toenmalige gezag op deze buitenbenen in de maatschappij reageert.

Het gezelschap gaat tenslotte aan onderlinge twisten ten onder en Rossaert wordt dan voorgoed een ‘waterman’, die mede door eigen toedoen steeds eenzamer wordt en tenslotte sterft in een totale verlatenheid. Vooral dit laatste gedeelte van het boek behoort tot het beste dan Van Schendel ooit geschreven heeft.

‘De Waterman’ is een lange en diepe tragedie van de eenzame mens, die door zijn omgeving en door zichzelf geïsoleerd wordt. Het speelt zich af tegen een klemmend decor van vergankelijkheid. Je kunt niet zeggen dat Van Schendel in dit boek een bepaalde sector van het Calvinisme beschrijft of hekelt. Rossaert is vooral in zijn latere levensjaren meer een wat vaag ‘algemeenchristelijke figuur’q, getekend tegen de achtergrond van een zeker niet typisch Calvinistisch milieu. Wel is de algemene fatsoenlijkheid van die tijd, waarbij alles draait om wat wel of niet mag, waarbij het begrip zonde bijna het meest bepaald wordt door wat de buren c.q. het milieu ervan zegt. Het Calvinistisch zondebesef is vervangen door het algemeen burgelijk fatsoen.

Zit er veel persoonlijks van Van Schendel in dit boek? In allerlei opzichten, en dan vooral in Maarten Rossaert. Veel van diens reactie tegen het 19e eeuwse fatsoensmilieu zal hij ook zelf hebben ervaren. De elementen eenzaamheid en vergankelijkheid hebben veel te maken met zijn hiervoor gesignaleerde fundamentele pessimisme.

Het is ook intrigerend dat de figuur Rossaert (evenals Van Schendel) met zijn ‘algemene christelijkheid’ niet door het lot van die eenzaamheid en die vergankelijkheid heengegroeid is naar een werkelijkheid met nog een dimensie meer.

Intens boeiend is de verteltrant, de afstandelijke stijl waarbij met niet één woord te veel werelden open en dicht gaan. Het boek geeft je enerzijds rust en toch lees je het in één (lange) adem uit. Waarbij ik ook nog noemen wil de geweldige tekening van het Hollandse landschap, de dijken, de rivieren, de schipperij. Wat dat betreft is het één van die zeldzame boeken die alleen maar door een Nederlander over Nederland kon worden geschreven.

III Een Hollands Drama

Verschenen in 1935, niet lang na ‘De Waterman’ speelt dit boek zich af tegen een achtergrond die wel wat overeenkomst heeft met die van het vorige boek: het 19e eeuwse Haarlem, aan Van Schendel uit zijn jeugd niet onbekend. Het milieu is dat van de nette burgers voor wie bijna het hoogste is om fatsoenlijk door het leven te komen en tot een zeker maatschappelijk aanzien te geraken. Zo ontzegt de familie, waar de hoofdpersonen toe behoren, zich een twintigtal jaren alles wat maar mogelijk

[p. 95]

is om, terwijl dat wettelijk helemaal niet verplicht was, de schuld af te lossen die de overleden vader van een neef gemaakt had: opdat die neef zonder schande door het leven zou kunnen gaan!

Er zijn in het boek een aantal hoofdfiguren, van wie de belangrijkste zijn Gerbrand Werendonk, een ongehuwde niet onbemiddelde winkelier, en Floris Berkenrode, zoon van Gerbrands zuster, geboren uit een huwelijk met een ‘in zijn zonde gestorven’ lichtmis.

Om hen heen fungeert een soort ‘koor’ van o.a. buren en huishoudelijk personeel, dat met zijn commentaar de handelingen begeleidt.

Gerbrand, zijn gestorven vader, die zelfmoord pleegde, en Floris hebben met elkaar gemeen dat ze leven onder de doem van een klemmend zondebesef. Iemand uit het koor: ‘er is iets dat hem achtervolgt, en als hij ouder wordt zou hij net zo kijken als zijn grootvader soms keek. En als je oplet kun je het ook Werendonk in de ogen zien. Die mensen hebben een strijd waar wij niet van weten.’

Gerbrand voedt Floris, na de dood van diens vader en moeder, op in het voorvaderlijk huis. Hij doet op zijn manier alles om hem op het rechte pad te brengen, dus om hem af te houden van de al vroeg aan de dag tredende lust om te stelen en om oneerlijk te zijn. Maar het lot van Floris lijkt onontkoombaar. Afgewisseld door tussenpozen van licht herstel gaat het met hem van kwaad tot erger.

Floris beseft wat er gebeurt, ervaart zijn strijd tegen zijn verkeerde neigingen steeds meer als een hopeloze, maar komt ook steeds meer in opstand tegen zijn opvoeding. Ook tegen het huis waarin hij is groot gebracht, en dat in dit boek een belangrijke rol speelt.

Op bladzij 80 zegt hij: ‘Maar zo hebben jullie mij opgebracht. Altijd in dit donkere huis, die suffe grutterij, en altijd zakgeld voor een klein kind. En waarom? Omdat mijn vader gestolen heeft, moest ik daarom misdeeld worden? Ik ben hier in huis genomen of het een genade was, maar ik heb nooit anders moeten horen dan van zondigheid, van plicht en van fatsoen, en wat ik nodig had, daar heeft nooit iemand zich iets van aangetrokken. Mijn hele leven vergald, dat hebben jullie in dit griezelige huis.’

Er komen in dit boek (weer) veel contactarme mensen voor. Zowel Gerbrand als Floris voeren hun strijd eigenlijk in volstrekte eenzaamheid. Van Schendel zelf heeft dat alleen-zijn ook goed gekend. Ook zijn verhouding tot het gewone leven was op dezelfde prille leeftijd verstoord.

Soms vraag je je bij het lezen af: hoe is het mogelijk, dat het zo moest gaan, kon het echt niet anders? Je begrijpt b.v. niet hoe een lief meisje als Wijntje Floris niet van de ondergang heeft kunnen redden.

Maar dan overtuigt Van Schendels trefzekere proza, vooral zijn tekeningen van de dwingende invloed van het milieu, je opnieuw. Waarbij wel de nadruk moet worden gelegd op de ‘eigen werkelijkheid’ van het boek, die in plaats van klein-realistisch eerder surrealistisch aandoet.

Evenals in ‘De Waterman’ zie je in dit boek een ban die niet doorbroken kon (kan?) worden. Ook nu weer is het goed, dat de lezer zichzelf eveneens de vraag stelt: kies ik voor de oplossing van Van Schendel? Is de ban van de zonde niet te doorbreken? Is het leven niet meer dan plicht en fatsoen?

Van Heerikhuizen: ‘Een Hollands Drama' is een tragedie van de angst, die zich afspeelt in een wereld waarin bij alle goede wil de menselijke warmte, de humor, de gezonde reële verhouding tot het kwaad ontbreken’.

Het is zeker niet een boek waarin Van Schendel zou afrekenen met een Calvinistische erfenis. In de eerste plaats omdat hij niet uit een Calvinistische familie stamde. Verder omdat het hier getekende milieu, klimaat, beslist niet Calvinistisch te noemen is. Men leze Zondag Eén van de Heidelberger Cathechismus er maar op na.

Een ‘Hollands drama’ kreeg bij verschijning veel lovende kritieken, o.a. van Menno ter Braak. Het gewone lezerspubliek was er minder weg van.

[p. 96]

Het is ook geen gemakkelijke lectuur. Er gebeurt vooral innerlijk veel in het boek dat je alleen bij nauwkeurig lezen, en na gewenning aan Van Schendels zeer eigen stijl, goed kunt volgen.

IV Het Oude Huis

De oorlogsjaren bracht Van Schendel door in Iralië. In 1944 werkte hij er aan zijn roman ‘Het Oude Huis’, waarover hij o.a. schreef aan zijn vriend G.H. 's Gravensande: ‘Ik werk op het ogenblik met veel plezier aan iets dat ik mij langgeleden al voorgenomen had, het is al voor meer dan de helft af en ziet er aardig uit. Het zou beter kunnen zijn, maar dan zou ik moeten beschikken over hulp uit boeken, die ik niet bij de hand heb, en dat moet ik dus maar weer uit mijn duim zuigen.’

‘Het Oude Huis’ verscheen in 1946 en is posthuum bekroond met de Staatsprijs voor Letterkunde (P.C. Hooftprijs) 1947. De jury bewonderde vooral ‘de sobere en beheerschte stijl, die op meesterlijke wijze aansluit bij de eenvoudige en algemeen menschelijke inhoud van dit boek.’

De idee van het werk was aardig, maar toch niet gemakkelijk. Gegeven: in de tweede helft van de 17e eeuw wordt door een zekere Gideon Klinckert een machtig huis gebouwd aan de Amsterdamse Herengracht. Opdracht: schrijf een boek over de geschiedenis van dat huis en haar bewoners zonder tot saaiheid of in herhalingen te vervallen.

Van Schendel heeft om het verhaal van dat huis een uitvoerig en goed gestructureerd plot van familiegeschiedenissen heengelegd vol van toch de nodige afwisseling. Daarbij heeft hij ook virtuoos gebruik gemaakt van het middel van de tijdsversnelling. Enerzijds om de tijdelijkheid en de vergankelijkheid in een mensenleven aan te geven, anderzijds (groot gevaar in zo'n opzet) om haar toch weer niet een tè zwaar accent te geven.

Het huis aan de Herengracht wordt aanvankelijk bewoond door de familie Klinckert, steeds rijker wordende kooplieden. Hoewel het geld meestal ruim voorhanden blijft, gaat het de familie in verschillende andere opzichten niet voor de wind: enkele mislukte huwelijken, te vroeg gestorven echtgenotes, een rechte lijn die uitsterft etc. Vele personen worden getekend, soms zeer oppervlakking, soms als heel fijne miniaturen is van Schendeliaanse trant.

Als een contrapunt tegen de geschiedenis van dit huis en van deze familie fungeert het verhaal van het wat kleinere, in dezelfde tijd gebouwde huis, van de nakomelingen van Lucas Klinckert (een broer van de vader van Gideon) in de St. Jorisstraat met als gevelsteen ‘'t Is alles Ydelheit’. (Op de Herengracht heette het: ‘Vanitas Vanitatum’) Dit geslacht is kinderrijker, vlijtiger maar armer.

Af en toe worden bij de handelingen, het verglijden van de tijden, wijze, moraliserende lessen in de in dit boek nogal archaïserende stijl ten beste gegeven. De idee van de vergankelijkheid, de ijdelheid der ijdelheden, loopt als een heldere en sombere lijn door de roman. Opvallend is ook de reflexie, het langdurige nietsdoen bij vele personen. Dit beschrijft Van Schendel op een onnavolgbare manier.

Veel profijt trekt de schrijver in de intrige van het scheppen van een vele geslachten overlevende (bet)overgrootvader Marinus Klinckert, die vele te jong gestorvenen mee ten grave moet dragen. In deze figuur strijden (evenals in Van Schendel zelf) met elkaar ordezucht, een seigneuriale levensstijl en verbeelding die geen beperkingen kent. Deze Klinckert wordt een tijdlang boekverkoper, hoewel hij gemakkelijk van zijn geld kan leven.

Het milieu is steeds dat van patriciërs en brave burgers (iets minder bekrompen dan in de twee vorige boeken). Patriciaat en burgerij, nijverheid en koophandel stonden toch kennelijk bij Van Schendel in hoog aanzien. Er zijn wat dat betreft maar een paar figuren die uit de toon vallen: een zich niet aan de mode en het algemene fatsoen storende filantrope, en een niet helemaal normale musicus aan het eind van het boek.

De vaderlandse geschiedenis speelt zich af op een verre achtergrond, vooral dan nog die van Amsterdam, als decor, wel

[p. 97]

aanwezig maar slechts af en toe merkbaar.

De stijl is, zoals gezegd, nogal archaïserend, erg sober, soms bijna kroniekmatig. Maar er zit toch een prachtige, volle gang in.

Vele elementen uit zijn vorige boeken zijn ook in dit werk weer aanwezig: de vergankelijkheid, de eenzaamheid, het niet ontkomen noodlot, het pessimisme tegen wil en dank.

Iedere schrijver is verantwoordelijk voor de werkelijkheid die hij in zijn oeuvre creëert. Zo ook Arthur van Schendel. Het is bij hem steeds een werkelijkheid die sterk bepaald wordt door wat hij innerlijk heeft meegemaakt, die hij onderwerpt aan een vaag noodlot en overdekt met een waas van pessimisme. Laat ieder die dit leest zich er rekenschap van geven of zijn werkelijkheid dezelfde is, of een andere. Of er bij, in, door hem misschien andere krachten kunnen werken, geschonken door een Heilige Geest die van God is.

Bio- en bibliografische gegevens pagina 135