Uitgelezen 2. Reakties op Boeken

[p. 40]

Abel J. Herzberg
door: drs. A.C. de Geus.

‘Twee dingen weet ik zeker, één ding blijft twijfelachtig.

Ik weet zeker dat ik sterven zal als jood, ik weet ook zeker dat mijn kleinzoon zal sterven als niet-jood. Hoe mijn zoons zullen sterven weet ik niet’. (‘Brieven aan mijn kleinzoon’, p. 102) Dit zei reb Aron Person, de grootvader van Abel Herzberg.

Niettemin heeft hij de kleinzoon gezegend, toen hij uit het leven scheidde: ‘De Heer zegene je en behoede je, Hij late Zijn aangezicht over je schijnen en Hij zij je genadig. Hij zij bezorgd om je en Hij geve je vrede’. Abel Herzberg heeft de joodse rituele godsdienst de rug toegekeerd. De zegen van zijn grootvader ligt echter voor zijn besef nog voelbaar op hem (p. 188-189). Hij wenst jood te blijven, en heeft aan den lijve ondervonden, wat dat in de twintigste eeuw betekende.

In ‘Brieven aan mijn kleinzoon’ (1964) Herzbergs verbondenheid met het voorgeslacht. Zijn afkomst van Russische ouders. Geboorte en jeugd in Amsterdam.

Het vreemdeling zijn. Heimwee, niet omdat Rusland zo goed was en Holland zo slecht, maar omdat ze nergens thuis waren. ‘Het is een oud probleem voor historici en theologen, en voor hen niet alleen, hoe het mogelijk geweest is dat een klein, over de wereld verspreid volk, duizenden jaren heeft kunnen standhouden zonder staat of enige andere wereldlijke macht, bedreigd door vervolging, en dat het toch niet heeft toegegeven aan de verlokking der meest verleidelijke culturen.’ (p. 178)

Het geheim van de joden: het besef dat zij iets voortdragen, een grote schat, die niet verloren mag gaan en die alleen zij bewaren kunnen. (Vergelijk André Schwart-Bart: ‘De laatste der rechtvaardigen’.) De leefwijze van grootvader Person, een chassied; zijn viering van de Grote Verzoendag en het Loofhuttenfeest daarna, in meditatie en uitbundige, hemelse vreugde. De gehoorzaamheid van grootmoeder Person aan de talloze rituele wetten en voorschriften, in rabbijnse traditie vastgelegd in de ‘Tsennerenne’.

[p. 41]

De gastvrijheid van grootvader Herzberg in de schitterende beschrijving van het bezoek aan hem in Letland. De wonderlijke eerbiediging van Gods rechtvaardigheid door vader Herzberg, die zich op een vijand wreekte door hem te helpen. Hun verlangen naar Jeruzalem. Zionisme: ‘De Messias is dit niet. Maar het is een stap Hem tegemoet’. Het diepe beginsel van de weerloosheid. De verandering, doordat de kleine ‘Moossie’ na 1945 een geducht soldaat is geworden. De vraag of hij daarmee beter of slechter is geworden.

Tweestromenland (1950)

‘Het is allesbehalve een genoegen, een jood te zijn. Er is maar één ding erger: géén jood te zijn.’ (interview met Rik Valkenburg, Haarlems Dagblad 15 november 1969).

Aan het begin van de tweede wereldoorlog vormden de joden 1 ½% van de Nederlandse bevolking. 50% van alle Nederlandse oorlogsslachtoffers waren joden. 110.000 zijn gedeporteerd, 104.000 omgekomen, 6.000 teruggekeerd. (gegevens uit A. Herzberg, ‘Kroniek der jodenvervolging’, afl. 26 van ‘Onderdrukking en verzet’, 1950)

Abel Herzberg behoorde, met zijn vrouw, tot de 6000 overlevenden. Kort na zijn terugkeer uit Bergen-Belsen publiceert hij in het weekblad De Groene Amsterdammer de reeks opstellen ‘Amor Fati’. Ik herinner me de verbazing die ons trof bij het lezen van deze artikelen. Hoe kon iemand zo schrijven, terwijl hij lichamelijk en psychisch de verschrikkingen van het concentratiekamp nog niet te boven kon zijn? Hier was een zeer wijs man aan het woord, die al zijn ondervindingen, ook de vreselijkste, diep had overdacht en verwerkt. Later bleek, dat een eerste verwerking reeds in het kamp was vastgelegd. (‘Tweestromenland, dagboek uit Bergen-Belsen’, 1e druk 1950)

Het dagboek loopt van 11 augustus 1944 tot 26 april 1945 en bevat het relaas van de dagelijkse gang van zaken in het concentratiekamp.

Herzbergs aandeel aan de interne rechtshandhaving. Opsommingen van de sterfgevallen. Beschrijvingen van het optreden van de Scharführers, Capo's, Grieten en anderen, die in Amor Fati gekarakteriseerd zullen worden. Op 5 september 1944 een grote uiteenzetting over het centrale thema uit Herzbergs werk: de religieus-ethische kern van het jodendom en de eeuwen durende heidense weerstand ertegen. Herzbergs visie op Christus en op de trouw van de ‘rest’ die terugkeert naar de God van Israël.

Verklaring van de titel ‘Tweestromenland’: ‘Twee stromingen hebben zich in het kamp - en niet alleen daar - gemanifesteerd: nationaal-socialisme en jodendom.... Twee onverenigbare levensbeginselen streden onzichtbaar in de zichtbare strijd’ (uit ‘Ten geleide’).

Amor Fati (1946)

‘Als de kennis omtrent het gebeurde bij zou dragen tot het inzicht in datgene, waartoe de mens in staat is, en waartoe hij, als men niet oppast, kan worden gebracht, dan ware er al veel gewonnen. Dit inzicht alleen kan ons rijp maken voor bepaalde onvermijdelijke beslissingen’ (uit het Voorwoord).

Als kennis en ervaring leiden tot inzicht en iemand hieraan uiting geeft in heldere, beeldende, persoonlijke taal, kan literatuur ontstaan. Het gehalte van deze literatuur hangt af van de kwaliteit der ervaringen, de diepte van het inzicht en het beeldend en compositorisch vermogen van de schrijver. Voor het gehalte is niet doorslaggevend of we met verbeelding of historie te maken hebben; de factor ervaring garandeert immers de echtheid van het geschrevene. Zij maakt ons mee-beleven mogelijk, ook al kennen wij de tijd, het land noch de beschreven omstandigheden uit ondervinding.

Hoewel echter fictie, b.v. in de vorm van een roman, in waarheidsgehalte niet hoeft onder te doen voor historie, heeft de laatste toch voor veel lezers een voorsprong aan overtuigingskracht. Voornamer echter dan de vraag of het allemaal echt gebeurd is, is de diepte waarmee de ervaringen zijn verwerkt.

[p. 42]

Het inzicht, de levenswijsheid bepaalt de waarde van deze literatuur.

In ‘Amor Fati’ de analyse van wat mensen beweegt die anderen tot hun prooi maken. Leegte (Scharführer X), volslagen zelfzucht (De Capo), oppervlakkig sentiment (De Griet). Daartegenover de kracht van de geest in het schitterende verhaal van Labi, de jonge schoolmeester, die weigerde soep te eten waarin paardevlees zat: ‘Om één zin’. Het is de ene zin die weer het kernprobleem weergeeft, waarover het Dagboek op 5 september 1944 zo uitvoerig was. De zin, door Labi uitgesproken, luidt: ‘Omdat er verschil is tussen rein en onrein.’

‘Er is verschil tussen rein en onrein en wij weten, al weet Labi het zelf misschien niet eens, dat het niet gaat om soep of paardevlees, hetwelk ook Labi alleen maar verwerpt als laatste symbool, maar om de eerste zin uit de menselijke beschaving. Om de erkenning, dat er iets is, dat mag en iets, dat niet mag.

En ter wille van die eerste zin, die eens door het Joodse volk is uitgesproken, of tenminste mede daarom, heeft Adolf Hitler hen gehaat en vervolgd en gedood. Hij was daarin de eerste niet en hij zal niet de laatste zijn.’

Amor fati betekent liefde tot het lot. Amor is meer dan berusting of aanvaarding. Herzberg verklaart zijn liefde voor het jood-zijn in het slothoofdstuk, waarin hij de strijd tussen Hitler en de joden nogmaals in het perspectief zet van het wereldhistorische conflict tussen de heiden, de mens die geen enkele band verdraagt en alleen de sterkste wil zijn - en degenen die een God erkennen, één God. Deze erkenning is bepalend voor het jood zijn en het lot dat de jood ondervindt is met de keuze hiervoor gegeven. Deze keuze is een liefdesdaad: amor fati.

Tegenover de verwerping van de zijde der mensen, die eeuwen lang het lot van de joden geweest is, staat een onbegrijpelijk troostwoord uit Leviticus 26, dat Herzberg als motto aan het boekje doet voorafgaan.

Aan het slot komt hij, zij het vaag, terug op de ‘onvermijdelijke beslissingen’ waarvan hij in het Voorwoord sprak. Bij andere gelegenheden is hij hier verder op ingegaan, b.v. in het boek ‘Pro Deo’ (1970). In een interview metWim Ramaker, NCRV-Literama 21 oktober 1974, pleit hij voor ‘een andere menselijkheid’. ‘Onze beschaving is eigenlijk maar een heel klein vliesje. In wat er in de wereld gebeurt zie je weer precies dezelfde redeloosheid en wreedheid die ik Bergen-Belsen meegemaakt heb.... Op het ogenblik kun je natuurlijk wel wat doen. Je kunt proberen tegenover de barbarij een andere menselijkheid te stellen, dat is denkbaar en dat zal op den duur invloed moeten hebben.... Ik heb me niet verdiept in de vraag hoe we die mensen moeten straffen, maar ik heb me veel meer verdiept in de vraag: waar komt het vandaan, waarom is het zo geweest en waar moeten we het plaatsen? Dan zie ik de wreedheid als de averechtse werking van het geweten. Men zegt vaak dat die mensen geen geweten hadden, maar dat is natuurlijk niet zo, iedereen heeft een geweten. Als dat geweten gaat spreken moet je het tot zwijgen brengen en als je het tot zwijgen wilt brengen moet je aantonen dat je sterker bent dan het geweten. Dan ga je van het een naar het ander. Bij al deze dingen moet je altijd zeggen: het is de eerste stap die de gevaarlijkste is.’

Eichmann in Jeruzalem (1961)

‘Ik heb Eichmann een “beest” horen noemen, een “monster”, een “roofdier”, een “schurk”, een “afgezant van de dood” en zo meer.

Ik wou dat het waar was. Het zou heel erg zijn, maar wij zouden ons tenminste tegen hem kunnen beschermen. Maar het is, helaas, niet waar. Eichmann is een mens, en naar ik ernstig vrees, nog een gewoon mens ook. Hij woont overal in de wereld temidden van ons.

Hij is een soortgenoot. En onze verantwoordelijkheid is, hem voor de rampzaligheid te behoeden, waartoe hij vervallen kan.’

In 1961 stond in Jeruzalem terecht A-

[p. 43]

dolf Eichmann, de organisator van Hitlers jodenverdelging. Herzberg versloeg dit proces voor de Volkskrant in vijftig brieven. Daarna schreef hij, met meer afstand en om breder te analyseren, een boek over de zaak-Eichmann.

Bij een vergelijking met Mulisch, die tegelijkertijd over hetzelfde onderwerp een boek schreef, ‘De zaak 40-61’, valt onder meer op dat Mulisch sterk drijft op zijn intuïtie en zijn verbluffende fantasie. Herzberg volgt het proces als jurist, verstandelijker, maar wel zeer bewogen en persoonlijk betrokken bij de problematiek.

De problematiek van het kwaad in een van zijn gevaarlijkste vormen. De wreedheid van de administratieve moordenaar. Eichmann een onbelangrijk man; juist daardoor gevaar van herhaling! Beroep op Befehl gerechtvaardigd? (p. 173 vv.) Het probleem dat nog altijd mensen, o.a. Eichmanns advocaat Servatius, zeggen: de overwinning schept het recht; wie trouw is aan de verliezende leider, komt aan de galg en wie op het goede paard wedt, krijgt de roem. ‘Dat het mogelijk is geweest, dat een Duits advocaat er niet voor is teruggeschrokken in Jeruzalem de straffeloosheid van zijn cliënt te bepleiten met Hitlers hoofdargument, nl. dat het de macht is, die het recht schept, stelt ons weinig gerust.’ Herzbergs visie op de persoonlijke aansprakelijkheid van Eichmann, de collectieve schuld van Duitsland en de algemene schuld van de wereld (p. 181-189).

Wat is verder van belang?

Uit Herzbergs werk zijn hier enkele boeken besproken die vallen onder de documentaire literatuur. Dit berust op een persoonlijke voorkeur van mij voor literatuur die in een directe relatie staat met historische feiten. Herzbergs interpretatie en maatschappelijk-wijsgerige bezinning op de feiten maken voor mij het grote belang uit van deze boeken. In zijn andere werk - dramatiek, romankunst - komen overigens dezelfde thema's aan de orde: de aard van het kwaad, de zin van weerloosheid en verweer, de zending van het jodendom. Ze zijn verweven met de levensloop van Herzberg: vluchtelingenzoon, advocaat, leider van de Nederlandse zionisten, vervolgde en bevrijde.

Als eenentachtigjarig auteur heeft hij op 14 oktober 1974 in het Muiderslot de hoogste Nederlandse staatsprijs voor de literatuur gekregen. Het juryrapport is belangwekkend als bondige typering van zijn werk. Uitvoerige essays zijn aan hem nooit gewijd. De officiële letterkunde blijkt moeite met zijn werk te hebben. Twee juryleden verklaarden zich tegen toekenning van de P.C. Hooftprijs. De letterkundige handboeken besteden weinig aandacht aan hem. Op belangrijke momenten wordt echter wel naar zijn stem geluisterd, zoals tijdens de Jom Kippoeroorlog in 1973, toen hij voor de NCRV-televisie sprak van zijn vredesverwachting (‘Trouw’, 22.10. '73).

Het is voor elke lezer belangrijk, zich bewust te maken, wat hij doet met wat zijn schrijvers hem te zeggen hebben. Interessant is bij Herzberg de eerder genoemde vraag of historie u meer zegt dan fictie. Verder, of de interpretatie die Herzberg van de feiten geeft, consistent en houdbaar is. Vooral, of hij werkelijk een weg wijst en iets van een joods profeet heeft. Verstaan wij de stem en de weg van Israël? Heeft Israël er belang bij, onze stem te verstaan? Waar en hoe vinden wij de vrede? Kunnen wij die leren of alleen bij Christus' wederkomst verwachten? Of beide?

Bio- en bibliografische gegevens pagina 130