KortVerhaal. Jaargang 33

[p. 53]

Afscheid van een zwaan
Toine Lenssen

Ik herinner me een ochtend halverwege de lente. Zoals gewoonlijk zat ik boven in mijn huis te schrijven, toen vanaf de wetering een kort maar vreemd geplas klonk. Ik blikte door het raam bij mijn bureau naar buiten en zag een knobbelzwaan tot stilstand komen aan de kop van een uitdijend golfspoor. Het dier was alleen, het vouwde zijn vleugels op, het moest net neergestreken zijn. Zonder het water te verlaten begon het de oevers te verkennen, rustig maar alert. De vogel intrigeerde me, want hier kwamen zelden zwanen; en deze vertoonde een bijzondere gratie. Ik onderbrak mijn werk om dichterbij te gaan kijken. Op de houten loopbrug niet ver van mijn woning lokte ik het dier met brood naar me toe. Ik zag al gauw dat het een vrouwtje was: zo rank was haar hals, zo bescheiden haar knobbel, zo fijn van lijn het stukje zwarte huid tussen haar snavel en haar ogen. Een frêle ballerina in een bijna sneeuwwit verenkleed.

Vanuit mijn schrijfvertrek kon ik haar naderhand nog geruime tijd bewonderen. Ze zwom sierlijk rond, liet zich ontspannen dobberen, speurde nieuwsgierig en opmerkzaam de oevers af, en at met een gezonde trek van de waterplanten onder haar. Kort na het middaguur verdween ze uit het zicht, maar de volgende ochtend was ze terug. Sindsdien hield ze zich vaak daar in het water bij mijn huis op, en soms kwam ik haar als ik een wandeling maakte ook op andere delen van de wetering tegen.

Ik wende aan haar aanwezigheid en keek al minder dikwijls naar haar uit, toen ze voor het eerst in het gezelschap van het mannetje verscheen. In een harmonische cadans zwommen ze zij aan zij voornaam het uitzicht bij mijn bureau in. Ze kwamen van rechts onder de loopbrug door, met hun koppen hooggeheven op hun lange halzen, minzaam knikkend leek het wel. Het mannetje was een atletisch type: twee zwanenkoppen groter dan zij en duidelijk forser gebouwd: eerder een turner dan een danser, maar ook hij verre van lomp. Ze doorkruisten het water bij mijn huis, waarbij hij zich deed gelden. Met zijn vleugels dreigend bol gezet en zijn te duchten snavel vlakaf tonend, stevende hij heerszuchtig op nabije vogels af. Meerkoeten, eenden, waterhoentjes,

[p. 54]

ganzen: ze moesten allemaal opzij. Af en toe stuwde hij zich met een rukslag voort, alsof zijn kracht hem in de weg zat. Nadat hij zijn gezag had gevestigd, zwom hij genoeglijk met het vrouwtje op en vulden ze hun magen. Daartoe dompelden ze hun koppen telkens diep onder water en trokken daar met hun snavels planten af. Toen ze uitgegeten waren, vertrokken ze, maar ze bleven samen langskomen, vaak meerdere keren op een dag.

Soms draaiden ze vertrouwelijk om elkaar heen, de koppen bij elkaar gestoken in een geluidloos onderonsje. Ze wiegden dan subtiel hun ranke hoge halzen, nu eens toegewijd de ander toe neigend, dan weer licht weerspannig terugwijkend en opnieuw wat afstand nemend. Hun dans was een geraffineerde pas de deux, een spel van aantrekken en afstoten, maar ook dat laatste onmiskenbaar in een blijvende verbondenheid. Er was geen twijfel mogelijk, ze hielden van elkaar.

‘Zouden ze gaan broeden?’ vroeg mijn buurvrouw hoopvol. Zij was een pittige, hupse meid met een hechte relatie, en helemaal aan het moederschap toe.

‘Ik zou het niet weten,’ antwoordde ik. ‘Ze hebben elkaar nog maar pas leren kennen, en het is al tamelijk ver in het jaar. Het broedseizoen is bijna voorbij.’

‘Nieuw leven,’ zuchtte ze verzaligd, en tot ze merkte dat ik het in de gaten had, streelde ze teder haar buik.

De zwanen waagden zich niet aan een nest, maar ze bleven wel in de buurt. De lente ging voorbij. Op een gegeven moment - ik had hun bezigheden al een poosje niet meer bijgehouden - drong tot me door dat ik ze dagenlang niet had gezien. Ik lette daarom extra op, en inderdaad, ze bleven weg.

‘Ik zie de zwanen nooit meer,’ zei ik tegen mijn buurvrouw.

‘Heb je het niet gehoord?’ reageerde ze verbaasd. ‘Ze zijn aangevallen door een hond. Een stuk verderop, toen ze op de graskade stonden. Het vrouwtje kon tijdig het water in komen, maar het schijnt dat het mannetje fikse knauwen heeft gekregen. Ze hebben vast een veiliger plekje gezocht.’

Ik liep een heel eind de wetering af, in de hoop ze terug te vinden. Aan de overzijde van een wijde plas waar het strakke kanaal in overgaat, zag ik in de weilanden een koppel grazen dat behoorlijk op ze leek. Maar ik kon er niet dicht genoeg bij komen om zekerheid te krijgen. Ik ging zonder de zwanen verder met schrijven, er gleden weken

[p. 55]

voorbij. Toen werd ik op een ochtend van mijn blocnote afgeleid door een luid en ritmisch gespetter. Ik herkende het kletsen van zwemvogelvoeten op een stug, weerspannig spattend wateroppervlak, keek uit het raam en zag links in de verte, waar de wetering haaks rechtsaf knikt, nog net twee zwanen loskomen. Kort achter elkaar vliegend zwenkten ze net boven de walkant met de knik in de wetering mee van mij weg. De achterste landde meteen na zijn bocht, de voorste trok nog even door, maar streek toen ook weer neer. Ze kwamen terug de hoek om zwemmen, geagiteerd, alsof ze onenigheid hadden. Bij mijn raam bleven ze roerig om elkaar heen manoeuvreren, het bleken mijn eigen zwanen te zijn. Op de rug van het mannetje stak een plukje pluim grappig wapperend omhoog.

Ze kwamen tot bedaren en dansten hun pas de deux: het ritueel van hun aanhankelijkheid. Ze leken het weer eens te worden. Ten slotte sloeg het vrouwtje haar vleugels uit en begon aan een aanloop om opnieuw op te stijgen. Klapwiekend draafde ze over de waterstrook in de richting van de hoek. Haar brede zwemvoeten trapten wervelingen in het oppervlak, haar krachtige vleugelslag deed de nattigheid stuiven. Ruim voordat ze aan het einde van haar startbaan was, verhief ze zich al in de lucht. Het mannetje volgde haar. Er was met hem toch iets vreemds aan de hand. Zijn aanloop was lang niet zo strak als zou moeten, en hij bleef maar aan het water kleven, alsof het stroop was die hem vastzoog. Pas vlak voor de hoek kreeg hij zoveel lift dat hij de zwaartekracht oversteeg. Hij zette onmiddellijk de bocht naar rechts in, maar kon zijn evenwicht niet vinden, zeilde steeds schever te scherp de draai in en dreigde toen zelfs te kantelen. In het scheefzakken zag ik wat hem mankeerde. Zijn rechtervleugel was veel te kort, het grootste deel van de hand ontbrak. Het grappig wapperende pluimenbosje dat ik zo-even op zijn rug had gezien, was een akelige verminking. Dit moest wel het gevolg zijn van het akkefietje met die hond.

Het mannetje het zich in het water ploffen, er zat niets anders op. Het vrouwtje, dat al op kruishoogte vloog en daar zijn verrichtingen volgde, keerde terug na een ronde boven de wijk en landde in zijn nabijheid. Ze kwamen weer terugzwemmen vanachter de hoek, nog onrustiger dan tevoren: het vrouwtje vol onbegrip over het achterblijven van haar mannetje, het mannetje verbijsterd omdat het zijn vleugels niet kon vertrouwen. Toch kwamen ze opnieuw tot bedaren en beleden ze opnieuw ritueel hun verbond. Ze deden andermaal een

[p. 56]

poging op te stijgen, waarbij het mannetje andermaal faalde. Enzovoort, enzovoort. Telkens nam het vrouwtje het initiatief om weg te vliegen, maar omdat het mannetje nooit mee kon komen, brak ze met tegenzin haar vlucht weer af. Na een aantal pogingen waren ze te beduusd om het nog eens te proberen. Ze gaven het op en namen rust, ze aten een hapje. Hun verwarring maakte op zeker moment toch weer plaats voor hun gewone doen. Vervolgens ondernamen ze met frisse moed een nieuwe serie pogingen, totdat verwarring opnieuw de overhand nam en hen opnieuw tot opgeven dwong. Enzovoort, enzovoort. Voortgedreven door een blind instinct doorliepen ze tot de avond viel steeds dezelfde cyclus.

De volgende dag werd de waanzinnige kringloop met een nieuw elan hervat. De hele dag zichtbaar en de hele dag hoorbaar, van schrijven kwam weinig terecht.

‘We moeten ze helpen,’ kwam mijn buurvrouw me zeggen - met een blik die zowel een smeekbede inhield als het verwijt dat ik nog geen oplossing aandroeg.

‘We kunnen niets doen,’ hield ik haar voor. ‘Zwanen willen vliegen, het is hun natuur. Uiteindelijk zal het vrouwtje het mannetje achterlaten.’

Maar een dergelijk cynisme zat niet in haar aard; ze bleef haar partner trouw. Op den duur gaf ze het op voortdurend weg te willen vliegen, al kreeg ze het nog elke dag een paar keer op haar heupen. Dan ontlaadde ze zich weer even onder gespetter en gestuif, maar ze vloog nooit ver en keerde altijd op haar punt van uitgang terug. Het mannetje verdroeg het. Hij probeerde nog maar zelden haar achterna te gaan.

In hun leven op de wetering trad een betrekkelijke rust in, en ik begon al te geloven dat het niet meer mis zou gaan, toen ik op een ochtend gealarmeerd werd door een bruut kabaal. Aanvankelijk klonk het als het bekende gespetter, maar het volume zwol razendsnel gruwelijk aan. Wat was er in 's hemelsnaam aan de hand? Ik hield op met het ophangen van de was en ging het balkon op om te kijken. Bij de hoek in de wetering hadden twee zwanen ruzie: het mannetje van het koppel en een onbekende andere. Het ging er heftig aan toe. Driftig tegen elkaar op watertrappend klommen ze woest uit de golfslag omhoog, terwijl hun snavels naar elkaar hakten en ze elkaar met hun vleugels uit alle macht mepten. Het vrouwtje peddelde, gespannen toekijkend, op een afstand angstig heen en weer. De onbekende moest

[p. 57]

een ander mannetje zijn: een rivaal die wellicht het territorium, wellicht ook het vrouwtje op wilde eisen. Het verminkte mannetje had geen schijn van kans. Hij kon kracht zetten noch evenwicht houden met zijn anderhalve vleugel. Hij werd naar de kant gedreven, tegen de beschoeiing aan, waar de rivaal hem dreigde te pletten. Fladderend en struikelend klauterde hij de beschoeiing op. Daar stond hij boven zijn tegenstander, zodat hij zich beter verdedigen kon. Hij draaide zich weer naar hem om, spreidde dreigend zijn hele en zijn halve vleugel. De indringer ging gretig op die uitdaging in. In een machtige wip stond hij ook op de kant. Het verminkte mannetje vluchtte hoger de oever op, met de ander op zijn hielen. Bovenaan werd hij gestuit door het buiswerk van een reling, waar een voetpad achterlangs liep. In de breedte stonden de buizen ver genoeg uiteen om er zonder wringen door te kunnen, maar in de hoogte waren de openingen benauwend krap. De lastigste buis bevond zich dwars voor zijn borst. Zou hij eroverheen of eronderdoor? Ik zag het mannetje aarzelen, terwijl de indringer hem in de rug aanviel voor een meedogenloze afstraffing. Van de weeromstuit stortte hij zich plompverloren in het gat recht voor zijn kop. Hij kwam spartelend aan de andere kant. Aan weerszijden van de reling bleven de kemphanen naar elkaar happen, het gehandicapte mannetje op het voetpad, zijn machtige uitdager op het talud, waarbij het buiswerk voorlopig instond voor evenwicht in het gevecht. Het vrouwtje zwom nu jachtig langs de oever heen en weer, zo dichtbij als het water haar toeliet. Het was alsof ze overwoog zich in de strijd te mengen.

Daar zag ik mijn buurvrouw naar de plaats des onheils draven. Ze had een bezem in de hand, waarmee ze zich tussen de vechtenden wierp. Met de ruige borstel roste ze door de reling heen de indringer een stuk de oever af, terwijl het gehavende mannetje, dat haar als dank begon te bijten, verdiend met de steel voor zijn kop kreeg. Toen hij inbond, klom ze over de reling, en al foeterend de bezem zwaaiend joeg ze de indringer terug het water in. Voor hem uit had de vrouwtjeszwaan al gemaakt dat ze wegkwam, ze bleef op veilige afstand afwachten. Haar partner begon dicht langs de reling het voetpad af te lopen, probeerde zo in haar buurt te komen, maar zijn uitdager stak daar een stokje voor. Hij zwom langs de oever demonstratief met hem op, gereed om hem weer op zijn falie te geven, en toen het vrouwtje een paar slagen in haar partners richting zwom, stoomde hij onmiddel-

[p. 58]

lijk op en sneed haar de pas af.

Mijn buurvrouw ging het mannetje dat op het voetpad liep achterna. Terwijl ze trefzeker de bezem hanteerde, begon ze hem verder het land op te drijven: weg van zijn uitdager in het water, tot midden op het voetbalveld dat daar achter het voetpad lag. Daar bleef hij verweesd en bedremmeld staan kijken. De buurvrouw zette een mobieltje aan haar oor. Ze begon er opgewonden in te spreken, terwijl ze de rivalen in de gaten hield. Wanneer die verdachte bewegingen maakten, schudde ze losjes haar bezem, een symbolische handeling die beide partijen het noodzakelijke ontzag inboezemde. Het mobieltje werd weer weggestoken, ze bleef ergens op staan wachten.

De dierenambulance verscheen ten tonele, ze parkeerde op de stoep bij het voetbalveld. Een broeder stapte uit, hij overlegde met de buurvrouw. Onderwijl blikten ze af en toe naar de verminkte zwaan, die midden op het voetbalveld verloren stond te zijn. Aan de zwanen in het water werd voorbijgezien. De broeder haalde een hoepnet en een laken uit de laadruimte. Hij ging samen met mijn buurvrouw op het gehandicapte mannetje af. Ze sloten hem in. Hunkerend strekte de ongelukkige vogel zijn hals in de richting van het water, waar hij nog net over de walkant heen de kop van zijn vrouwtje kon zien; en ik meende zelfs uit zijn keel een zachte roep te horen: een langgerekte jammerklacht, een soort van klaaglijk loeien. Maar dat moet inbeelding geweest zijn.

De broeder ving de patiënt in het net; hij werd met hulp van de buurvrouw in het laken gebonden. Ze voerden hem af naar de wagen.

De ambulance vertrok, de buurvrouw bleef achter. Even later werd ze door een andere buurvrouw binnengevraagd. Op het water was de toestand nog altijd gespannen. Als een slagschip koerste de indringer voor de knik in de wetering op en neer, hij legde er een blokkade voor het vrouwtje, dat zich buiten zijn bereik om de hoek ophield. Bij tijd en wijle naderde ze voorzichtig een door hem bepaalde grens, maar dan dreigde hij haar door wat vleugelvertoon onmiddellijk terug naar haar plek.

Ik wijdde me weer aan de was, en aan mijn andere zaken. Toen ik later op de dag naar buiten keek, zag ik dat de indringer verdwenen was. Ik heb hem daar nooit meer gezien. Het vrouwtje was in het hoekgebied behoedzaam de grenslijn aan het verleggen; het duurde tot in de schemering eer ze aan mijn kant durfde komen. Een tijdlang

[p. 59]

zwom ze dwangmatig de waterstrook bij mijn huis op en af, tot aan de houten loopbrug. Niet begrijpend, verlaten, een stuk van zichzelf kwijt. Ten slotte verdween ze weer om de hoek, naar een plek die buiten mijn uitzicht lag.

Ze bleef bij me langskomen, elke dag een paar keer, maar waar ze dan vandaan kwam of waarheen ze naderhand verdween, heb ik niet kunnen achterhalen. De buurt was niet langer haar woongebied. Ze zocht er geen voedsel meer, ze kwam zich er niet verpozen, ze kwam er puur omdat ze op zoek bleef naar haar vermiste man. Meestal kwam ze gejaagd de hoek om zwemmen en trok dan zenuwachtig baantjes tot aan de loopbrug en terug, terwijl ze opgewonden in de rondte keek. Vervolgens ontspande ze zich abrupt, alsof ze plotseling aanvaardde dat ze hem nu niet aan zou treffen. Kort daarop vertrok ze dan weer.

Ik telefoneerde naar de dierenambulance en werd verbonden met de broeder van het mannetje. Ik vroeg hem het vrouwtje ook op te halen, de partners te herenigen, maar daar kon men niet aan beginnen. Het mannetje was intussen netjes geleewiekt om hem het vliegen compleet te beletten. Hij had onderdak gekregen op een kinderboerderij. Omdat het vrouwtje gezond was, kon ze niet naar hem toe. Het zou wreed zijn haar vleugels ook in te korten. Ik moest me vooral geen zorgen maken. Op den duur zou ze aan zijn verdwijning wennen, en dan vond ze vast ook een nieuwe man.

Het vrouwtje vermagerde; haar frêle gratie ging teniet. Een hoekige, schuwe vogel bleef over. Haar misère sleepte zo lang aan dat ik bang werd dat haar trouw haar dood zou worden, maar toen de zomer zonnig in de herfst overging, begon ze toch te herstellen. De frequentie van haar bezoeken nam af en kreeg een grilliger patroon. Het was de tijd waarin de buik van mijn buurvrouw in blijde verwachting ging bollen. Mijn aandacht verschoof.

Na het rustige begin verliep de herfst onstuimig. Inmiddels is ook de winter voorbij, maar het is nog altijd winters koud. De buurvrouw is bevallen van een welgeschapen zoon; hij heeft de oren van zijn vader. Het zwanenvrouwtje laat zich niet meer zien. Ik vraag me af wat er van haar geworden is.