KortVerhaal. Jaargang 33

[p. 73]

Vroeger waren de heuvels groen
Alex Hijmans

Een lok van Eduarda's grijze haar bleef even aan het prikkeldraad hangen, maar niemand zag haar toen ze zich door het hek wurmde, het landje op. Hier beneden hingen nog wat mistflarden, maar de wolkenkrabbers op de heuveltoppen schitterden in de ochtendzon. Op de elektriciteitsdraden die schuin over het landje liepen schetterde een stel bem-te-vis om het hardst. In het schouderhoge gras fladderden vlinders achter elkaar aan. De lucht rook naar kruiden. De junibries op haar huid... Ze zou bijna vergeten wat ze hier kwam doen.

Hij stond er nog, de quina-quinaboom, aan de andere kant van het landje, in de schaduw van een beige appartemententoren. Ze hurkte neer en begon met een keukenmesje kleine stukjes bast van de stam te peuteren. Ze stopte de schraapsels in een plastic zakje. Tegen de tijd dat ze weer door het hek kroop rook de lucht niet meer naar kruiden, maar naar uitlaatgas.

Als het kon zou ze de hoofdweg nemen - maar dan moest ze door het oostelijke eind van de favela, en dat was voor bewoners van het westelijke deel uitgesloten. Zelfs voor een vrouw van in de zeventig. Ze had geen keus: ze moest opnieuw de heuvel op.

Het was in deze tijd van het jaar, vlak voor het Sint Jansfeest, dat haar moeder, God hebbe haar ziel, haar voor het eerst de quina-quinaboom had laten zien. Dat was in 1952 - Eduarda was veertien. Maar die dag hadden ze geen quina-quina nodig. Ze waren op zoek naar kaneel en kruidnagels, voor de gerechten van het seizoen: munguzá-pap en lelê-pudding.

Toen vond je in het wild nog overal specerijenstruiken, overblijfsels uit de tijd van de plantages. Maar zelfs in die dagen was de Engenho, de oude suikerrietmolen, niet meer dan een vage herinnering. De kleinkinderen van de slaven die daar gewerkt hadden, woonden in de schamele hutjes die over de heuvelhellingen verspreid lagen. Rond de huisjes groeiden bonen en pompoenen en er waren een paar weilandjes waar paarden graasden, maar het grootste deel van de omgeving was

[p. 74]

een wildernis - het domein van vogels en slangen, van vlinders en spinnen, van geesten en geheimen.

De munguzá van haar moeder was de lekkerste die Eduarda ooit geproefd had; zelf had ze hem nooit overtroffen. Dat jaar verkochten ze op de avond van Sint Jan meer dan dertig liter. Lantaarntjes met gekleurd glas bungelden aan de houten overkapping voor het huis; een van haar ooms speelde op zijn accordeon forró-muziek, aan een stuk door, onvermoeibaar.

De geur van spuitbusverf bracht haar abrupt terug naar het nu. Halverwege de heuvel lag een klein autoschadebedrijfje. ‘Bom dia, Senhora,’ riepen twee monteurs toen ze voorbij sjokte. Ze zwaaide terug. Aardige jongens leken het, al hadden ze van die afschuwelijke pagode-muziek aanstaan. Zo'n blaaskaak van een zanger die ‘Wrijf met je kut over het asfalt! Wrijf met je kut over het asfalt!’ brulde.

Op het steilste stuk deed ze het rustig aan. Ze had een trucje: als ze van de ene kant van het weggetje naar de andere zigzagde was de helling minder steil. Op die manier viel haar blik op een gebruikt condoom in de berm. De rillingen liepen haar over het lijf. Niet vanwege het condoom zelf of het vocht dat erin zat, maar vanwege die ene slipper die ernaast lag. Een kleine roze slipper, zo te zien maat zesendertig. Met een bloemenpatroon.

Uiteindelijk bereikte ze een smalle trap. Tree voor tree klom ze omhoog. Bovenaan bleef ze even staan om op adem te komen. Nu was ze in een villawijk. De buurtwacht zat in zijn wachthuisje te slapen. Een zwarte jongen - hij zag er goed uit in zijn uniform, een bruine lange broek en een roomkleurig hemd met korte mouwen. Maar toen ze een paar stappen dichterbij kwam zag ze dat er een bleekwatervlek in het hemd zat en dat de zolen van zijn schoenen los zaten. Maar het leer glom.

‘Bom dia,’ mompelde ze.

De jongen schrok zich een ongeluk; het duurde even voordat hij zijn gedachten erbij had. Nu herkende ze hem. Hij woonde in hetzelfde deel van de favela als zij.

‘Sorry. Het was niet mijn bedoeling je te laten schrikken. Maar je kan beter niet op je werk in slaap vallen. Straks raak je je baan kwijt.’

‘U heeft gelijk, Senhora. Bedankt.’

Ze bestudeerde zijn gezicht. ‘Jij woont op het gatenweggetje, toch?

[p. 75]

Ben jij er soms een van Dona Lucia, God hebbe haar ziel?’

‘Ja, hoe weet u dat?’

‘Je lijkt als twee druppels water op haar. Sorry dat ik het vraag, maar hebben jullie ooit nog iets van jullie vader gehoord?’

De jongen hoestte en spoog een geelgroene fluim in het zand.

‘Nee.’

‘Wat naar nou toch.’

‘Wij drieën tegen de wereld, ik en mijn broers.’

‘Sorry dat ik het zeg, maar je bent veel te mager voor een jongen van jouw leeftijd. Krijg je wel genoeg te eten? Ik ga straks lelê maken. Jucy, mijn kleindochter, heeft de maïs al op het vuur staan. Als het goed is, is ze al met de kokosnoten bezig. Klop maar aan als je na je werk honger hebt.’

‘Bedankt, Senhora. Ik ben dol op lelê.’

‘Ik zal een groot stuk voor je bewaren. En een zak gekookte pinda's, daar krijg je spieren van. En je krijgt een fles van mijn zelfgemaakte gemberlikeur, da's goed tegen die hoest van je.’ Ze slikte. ‘Ik moet gaan.’

Hier in de villawijk was de heuvel minder steil. Ze slenterde op haar gemak naar boven en bewonderde de tuinen, waar hibiscus en jasmijn in bloei stonden. Op de veranda van een groot wit huis lag een zwaarlijvige vrouw van haar eigen leeftijd in een hangmat. Eduarda groette haar. Meteen begon er een Duitse herdershond te blaffen.

‘Muil dicht, Brutus, het is Eduarda maar.’ De vrouw kwam overeind en hobbelde naar het hoge tuinhek. Ze stak haar hand tussen de gietijzeren spijlen door. Eduarda drukte er een kus op.

‘Goedemorgen, Dona Eugênia. Hoe gaat het met u?’

‘Matig, Eduarda, matig. Op van de zenuwen. Ik durf niet meer in mijn eentje het huis uit. Muil dicht, Brutus! Ja sorry, Eduarda, maar zoals je weet kan dit soort honden de geur van zwarten niet uitstaan. Ze kunnen alleen de goeien niet van de slechten onderscheiden. Hoe heette die hond ook alweer die we hadden toen jij nog bij ons werkte?’

‘Samurai.’

‘Samurai, ja. Die heeft jou nooit gebeten, toch?’

‘Nee.’

‘Vandaag de dag kan een mens gewoon niet meer zonder waakhond. Afgelopen zaterdag nog is hier een vrouw beroofd, daar bovenaan de trap. Een vrouw van onze leeftijd, gewoon uit deze buurt. Door

[p. 76]

drie jongens. Ze sloegen haar in het gezicht en gingen er met haar tas vandoor.’

‘Bovenaan de trap? Precies waar jullie buurtwacht zit?’

‘Die was er natuurlijk net niet. Naar de wc - tenminste, dat zegt ie. Het zou me niks verbazen als hij die overvallers een seintje had gegeven.’ Eduarda opende haar mond en sloot hem weer.

‘Weet je, Eduarda, we zouden een hoge muur om deze wijk moeten bouwen, met elektrisch geladen prikkeldraad erbovenop. Drieduizend volt. Dan was het afgelopen met die constante stroom mensen die hier niets te zoeken hebben en onze wijk als afsnijroute gebruiken. Tot overmaat van ramp moet ik straks in mijn eentje de stad in. Ik heb kiespijn. Niet te harden - ik móét vandaag gewoon naar de tandarts.’

‘Heeft u kruidnagels in huis?’

‘Dat zal wel. Ik zal het aan Tainara vragen. Dat is het nieuwe meisje. Het vorige raakte zwanger. Liet ons mooi in de steek. Waar moet je kruidnagels voor hebben?’

‘Ze zijn niet voor mij, maar voor u. Steek er een in uw mond en kauw erop. Uw kies geneest er natuurlijk niet van, maar het verlicht de pijn. Dan kunt u wachten tot er iemand met u mee de stad in kan.’

‘Goh, daar was ik zelf nooit opgekomen. Mensen van jouw kleur hebben ook altijd overal een middeltje voor.’

Eduarda's vingers sloten zich om de quina-quina in het plastic zakje. ‘Ik moet ervandoor, Dona Eugênia. Ik heb vandaag heel veel te doen.’

Ze liep verder de heuvel op, haar ogen half dichtgeknepen tegen de zon. Na enkele minuten bereikte ze een complex van zeventig portiekflats. Ze kon zich de bouw van die flats nog goed herinneren - dat was in de tijd dat Antonio Carlos Magalhães voor het eerst burgemeester was. Over de doden niets dan goeds, maar wat over die man gezegd werd was een waarheid als een koe: hij was een beul, maar hij zorgde er wel voor dat alles voor elkaar kwam. Toentertijd werd er niet geprutst. De fundering van de portiekflats was even diep als de gebouwen hoog waren, dat wist iedereen. Tegenwoordig schoten wolkenkrabbers in één dag uit de grond. Goed, destijds was iedereen als de dood voor de overheid, maar de mensen waren tenminste niet bang voor elkaar. Drugs waren er niet - om over obscene pagode-muziek maar te zwijgen.

[p. 77]

Een magere man van een jaar of vijftig stond in het plantsoen tussen twee flats de struiken te rooien. Met zijn kapmes sloeg hij eerst de bloemen eraf voordat hij de stronken doorhakte.

‘Wat zonde,’ zei Eduarda.

De man wreef in zijn rode, gezwollen ogen. ‘Alle struiken tussen de gebouwen moeten weg, Senhora. De Bewonerscommissie gaat overal cement over gieten, wist u dat niet? Tegen de ratten.’

‘Ik woon hier niet.’

‘Waar woont u dan?’

Eduarda wees naar de favela, waarvan tussen twee flats een stuk te zien was. ‘Daar beneden.’

‘Oh,’ zei de man, en begon verder te hakken.

‘Die struik die u nu aan het omhakken bent, dat is wijnruit. Neem de bladeren mee naar huis, kook er thee van. Spoel er als die afgekoeld is uw ogen mee. Dan gaan die roodheid en die jeuk meteen over.’

‘Wijnruit? Is dat niet dat spul dat bijgelovige mensen tegen het boze oog gebruiken?’

‘Ik kan maar beter gaan. Mijn kleindochter wacht op me.’

Via een lange, steile trap bereikte ze de hoofdstraat van de favela - een weggetje waar twee auto's elkaar nauwelijks konden passeren, waaraan wat kleine winkeltjes stonden - een kruidenier, een slagerij, een kledingzaakje, een bakkerij. De geur van versgebakken brood deed haar even slikken. Was het wreed van haar geweest om Jucy met de maïs, de kokosnoten en de pinda's op te schepen terwijl ze niet mocht ontbijten? Misschien. Maar aan de andere kant... Het vruchtvlees uit al die kokosnoten schrapen was een karweitje waar je je gedachten goed bij moest houden - net wat ze nodig had. Eduarda was zo met Jucy bezig dat ze de jongen die op haar afliep pas zag toen hij zijn mes onder haar neus hield.

‘Zo, tia, zakken leegmaken.’

Tientallen mensen hepen langs hen heen, soms rakelings, maar niemand zag het mes dat de jongen nu lichtjes tegen haar buik drukte. Hij stond zo dicht op haar dat ze de geur van zijn rotte kiezen rook. Vreemd genoeg was ze inderdaad een soort ‘tia’ van hem: een achternicht van haar was de zus van zijn oma. Maar aan de roodheid in zijn ogen zag ze dat het geen zin had hem aan deze familieband te herinneren. Dit soort roodheid kwam niet van stof of zand, maar van wit poeder.

[p. 78]

Heel langzaam, zodat hij niet zou denken dat ze iets vreemds van plan was, haalde ze haar mobieltje uit een van de zakken van haar spijkerrok en gaf het aan hem. De jongen stak het in zijn broekzak en sperde zijn ogen wijd open. ‘Je geld.’

Ze gaf hem het briefje van tien reais dat ze met het oog op dit soort situaties altijd bij zich droeg.

‘Hier met die plastic zak.’

Haar vuist sloot zich om de quma-quina. ‘Geen denken aan. Mijn kleindochter heeft dit nú nodig.’

De jongen drukte het mes harder tegen haar buik; íéts meer kracht en haar darmen lagen op straat. Gedwee opende ze het plastic zakje en liet hem de donkere stukjes bast zien. Hij trok zijn neus op en vloekte, verborg het mes onder de rand van zijn spijkerbroek en beende weg.

Eduarda bleef een paar tellen stokstijf staan. Toen sloeg ze een kruis en liep verder. Ze had nog geen twee stappen gezet of er klonken schoten: twee vlak na elkaar en toen, een paar tellen later, een derde. Om haar heen begonnen mensen te gillen en te rennen; sommigen wierpen zich op de grond. Ze draaide zich om. Een meter of dertig verderop lag de jongen die haar overvallen had op straat. Een man stond wijdbeens boven hem en hield een pistool op hem gericht. De man toonde met zijn andere hand een pasje aan de mensen die zich om hen heen verdrongen. Eduarda liep eropaf.

Een dikke vrouw met een baseballpetje beantwoordde haar vraag voor ze hem kon stellen. ‘Die sukkel probeerde een agent in burger te beroven.’

Bloed gutste uit een gat in het voorhoofd van de jongen. Eduarda legde haar hand op de elleboog van de agent en vroeg haar mobieltje en haar briefje van tien reais terug.

Ze liep verder, het deel van de wijk in dat ze nog altijd ‘de vallei’ noemde - al was het landschap van haar jeugd nog maar nauwelijks te herkennen onder het bruinrode dek van huisjes en krotten. Als ze de groene heuvels van vroeger niet met haar eigen ogen in een doolhof van goedkope baksteen en golfplaat had zien veranderen zou ze er binnen de kortste keren de weg kwijtraken.

Rechtsaf, een smalle trap van ongelijke betonnen treden op. Halverwege groetten twee opgeschoten jongens haar. Het viel haar op hoe keurig gemanicuurd hun vingers waren; hun glimmende nagels

[p. 79]

staken af tegen het doffe metaal van de machinepistolen die ze in hun vuisten geklemd hielden. Ze glimlachte naar hen - per slot van rekening knikkerden die twee vroeger op de stoep voor haar huis. Nog geen tien jaar geleden.

Nu kwamen er in het steegje waar ze woonde geen kinderen meer spelen. Zeep had ze geprobeerd, bleekmiddel, staalwol. Maar ze kreeg de vlek niet weg. Recht tegenover haar huis was een boca, een bouwval waar crack verkocht en gerookt werd. Verslaafden kwamen er altijd weer naar terug. Ook als ze hun schulden niet meer konden betalen. Zoals dat meisje, een grietje van Jucy's leeftijd, een maand geleden. Zelfs een kogel hadden haar schuldeisers niet voor haar over - met stenen hadden ze haar de schedel mgeslagen. Jucy had haar gevonden, de hersens een bloederige brei op de stoep.

Met een hamer sloeg Jucy een kokosnoot stuk. Haar gezicht was nat, maar dat kon zweet zijn, of stoom. Er stonden twee grote pannen op het fornuis: één met maïskolven en één met pinda's. De keuken rook naar natte aarde. Eduarda trok de deur achter zich dicht en deed hem op slot.

‘Wist je dat deze deur vijfentwintig jaar geleden niet eens een slot had?’

‘En in de ramen zat geen glas. En er zaten geen spijlen voor. Heeft u al duizend keer verteld, oma.’

Eduarda legde het plastic zakje op tafel. Ze roerde met een pollepel in de kokende pinda's en nam de deksel van de andere pan. ‘De maïskolven zijn bijna gaar.’

‘Ik hoef nog maar twee kokosnoten.’

‘In ieder geval ben je niet van je stokje gevallen. Maar je mag nou eenmaal niks eten tot...’

‘Ik heb toch geen honger.’

‘Nou...’

‘Waar wachten we op?’

Eduarda draaide het gas onder de maïskolven uit, vulde een geëmailleerd kannetje met water en zette dat op het vuur. Ze spoelde de quina-quina onder de kraan af en gooide de stukjes bast in het kannetje.

Jucy stond bij de gootsteen voor zich uit te staren. Een mooi meisje - kaneelkleurige huid, amandelvormige ogen. Maar ze zou beter voor

[p. 80]

haar haar moeten zorgen. Het zag er niet uit - droog en dor als de draden van een kokosnoot. Een avocado erin wrijven, dat zou al helpen.

Toen de thee begon te koken draaide Eduarda het gas lager. Nog een paar minuten. Een bittere geur vulde haar neusgaten. De thee kleurde steeds donkerder.

Jucy was aan de keukentafel gaan zitten, haar handen samengevouwen. Eduarda draaide het gas uit, nam het kannetje van het fornuis, vulde een beker en gaf die aan Jucy. Die nam de beker aan en zette hem op tafel om af te koelen. Na een paar minuten zette ze de thee aan haar lippen, maar dronk er niet van. Eduarda ging naast haar zitten en kneep zachtjes in haar hand.

‘Ik zou precies hetzelfde doen. Dit is geen plek om een kind op de wereld te zetten.’