KortVerhaal. Jaargang 33

[p. 31]

Het haardkleed
Edna O'Brien (Vertaling Else Hoog)

Ik ging op mijn knieën liggen op het gloednieuwe linoleum en snoof de vreemde, nieuwe geur op. Het was een volle, olie-achtige lucht. Hij drong mijn geheugen binnen en zette zich daar vast toen ik negen jaar was. Later ben ik te weten gekomen dat het de geur is van lijnolie, maar als ik het onverwachts ruik, word ik er soms een beetje verward en droevig van.

Ik ben opgegroeid in het westen van Ierland, in een grijze boerderij van gladde steen die mijn vader geërfd had van zijn vader. Mijn vader stamde af van gegoede boeren in de laaglanden, mijn moeder kwam uit de winderige, hongerige heuvels boven een groot meer. Als kind speelden we in een klein woud van rododendrons - knoestig en warrig en geknakt door wroetende koeien - rond het huis en langs de oprijlaan. De laan van het hek naar het huis zat vol met zulke diepe gaten dat auto's voortdurend het veld op moesten zwenken en weer terug.

Maar hoewel buiten alles verwaarloosd was, overwoekerd door jakobskruid en distels, waren vreemden altijd verbaasd als ze het huis van binnen zagen; mijn vader mocht dan zijn leven verdoen met toekijken hoe de leistenen van het dak van de schuren vielen - maar van binnen was dat veilige, vierkante stenen plattelandshuis mijn moeders grootste trots en vreugde. Het was er altijd smetteloos schoon. Het was boordevol meubels, stenen hondjes, kroezen, hoge kannen, dienbladen, wandtapijten en etagères. In elk van de vier slaapkamers hingen bijbelse voorstellingen aan de muur en alle schoorsteenmantels waren verguld. In de open haarden lagen papieren waaiers of deksels van bonbondozen. De schoorsteenmantels torsten allemaal een dicht opeengepakte uitstalling van kunstbloemen, heiligenbeeldjes, kapotte wekkers, schelpen, foto's en zachte ronde kussentjes om spelden in te steken.

Mijn vader was gul, dwaas en zó lui dat het wel een ziekte geweest moet zijn. Dat jaar toen ik negen was en voor het eerst die wonderlijke geur rook, verkocht hij weer een stuk weidegrond om een schuld te betalen en voor het eerst in jaren kreeg mijn moeder wat geld in handen.

Op een dag nam ze al vroeg de bus naar de stad en sjokte daar een hele zomerse ochtend rond om naar linoleum te kijken. Toen ze die

[p. 32]

avond thuiskwam, met pijnlijke voeten vanwege haar hoge hakken, zei ze dat ze prachtig lichtbruin linoleum gekocht had, met oranje ruiten.

De dag brak aan dat de vier rollen werden afgeleverd bij het hek en onze landarbeider, Hickey, haalde paard en wagen om ze te gaan ophalen. We gingen allemaal mee, zó opgewonden waren we. De kalveren liepen achter de wagen aan, in de overtuiging dat ze bij het hek gevoederd zouden worden. Soms galoppeerden ze weg, maar ze kwamen steeds weer terug en duwden elkaar voortdurend opzij. Het was een warme, windstille dag en het rumoer van auto's en honden van de buren was duidelijk te horen en de koeienplakken op de oprit waren bruin en droog als pijptabak.

Mijn moeder sjorde en duwde het hardst om de rollen op de kar te krijgen. Ze had er al vroeg in berust dat ze geschapen was om te werken.

Misschien heeft ze Hickey omgekocht door hem kippen te beloven die hij zelf mocht verkopen, want die avond hielp hij het zeil leggen - meestal ging hij naar het dorp om een paar biertjes te drinken. Mamma bewaarde uiteraard oude kranten en ze zei dat hoe meer we er onder het linoleum legden, des te langer het zou duren voor het ging slijten. Op handen en knieën keek ze een keer op - verhit, opgetogen, moe - en zei: ‘Let op mijn woorden, op een goeie dag krijgen we hier nog eens een vloerkleed.’

Er werd gerekend en gediscussieerd voordat de moeilijke stukken bij de deuren, het erkerraam en de open haard werden afgesneden. Hickey zei dat mijn moeder het helemaal zou hebben verknoeid als hij er niet was geweest. Door hun levendig geredetwist en gepraat vergaten ze helemaal dat het mijn bedtijd al was geweest. Al die tijd dat we aan het werk waren, zat mijn vader in de keuken bij het fornuis. Later kwam hij binnen en zei dat we het prima gedaan hadden. Prima, zei hij. Hij had hoofdpijn.

De volgende dag moet een zaterdag geweest zijn, want ik zat de hele morgen in de zitkamer het linoleum te bewonderen, eraan te ruiken en de oranje ruiten te tellen. Af en toe verschikte ik iets aan de jaloezieën, als de zon weer wat was opgeschoven. We moesten ervoor zorgen dat de felle kleuren niet door de zon verschoten.

De honden blaften en de postbode kwam aanfietsen. Ik holde naar buiten en hij had een groot pakket bij zich. Mamma was op het erf met de kippen bezig. Toen de postbode weg was, ging ik het haar vertellen.

‘Een pakket?’ zei ze. Ze was bezig de voerbak van de kippen schoon

[p. 33]

te maken voordat ze het voer erin strooide. De kippen rumoerden om haar heen, tuimelden emmers in en uit en pikten in haar handen. ‘Het is natuurlijk touw voor de stropakmachine,’ zei ze. ‘Wie zou ons nou een pakket moeten sturen?’ Ze stond altijd met beide benen op de grond.

Ik zei dat er een poststempel van Dublin op het pak stond - dat had de postbode me verteld - en dat er iets zwarts en wolligs in zat. Het papier was aan een van de hoeken ingescheurd en ik had er beangst mijn vinger in gestoken.

Op weg naar huis veegde ze haar handen schoon aan een lange pluk gras. ‘Misschien heeft er eindelijk in Amerika eens iemand aan ons gedacht.’ Een van haar weinige dromen was dat familieleden die naar Amerika geëmigreerd waren aan haar zouden denken. De bijgebouwen stonden een eind van het huis vandaan, het laatste stuk holden we. Maar ondanks haar opwinding dwong haar zuinige aard haar het touw om het pakket helemaal los te knopen en op te rollen voor toekomstig gebruik. Ze was de vrijgevigste vrouw ter wereld, maar ze bewaarde altijd touw en krantenpapier, en stompjes kaars en kalkoenvleugels en lege medicijndoosjes.

‘Mijn God,’ zei ze eerbiedig toen ze het laatste stuk papier terugvouwde en een zwart haardkleed van schapenvacht blootlegde. We rolden het uit. Het had de vorm van een halve maan en bedekte de hele keukentafel. Ze kon geen woord uitbrengen. Het was een echte schapenvacht, dik en zacht en weelderig. Ze bekeek de voering, bestudeerde het merk van de fabrikant aan de achterzijde en zocht in de vouwen van het pakpapier naar een brief, maar er was niets waaruit op te maken viel waar het vandaan kwam.

‘Haal mijn bril eens,’ zei ze. We lazen nogmaals het adres en bekeken het poststempel. Het pak was twee dagen geleden in Dublin verstuurd. ‘Ga je vader roepen,’ zei ze. Hij lag in bed met reumatische pijnen. Kleed of geen kleed, hij eiste een vierde kop thee voordat hij in staat was om op te staan.

We droegen het grote zwarte haardkleed naar de zitkamer en legden het op het nieuwe linoleum, voor de open haard.

‘Passen die kleuren niet prachtig, prachtig bij elkaar?’ zei ze. De kamer was plotseling gezellig geworden. Ze deed een stap terug en stond er verbaasd en ietwat achterdochtig naar te kijken. Hoewel ze altijd hoopte, verwachtte ze nooit werkelijk dat ergens iets goeds uit zou voortkomen. Op mijn negende jaar wist ik al genoeg van het leven

[p. 34]

van mijn moeder om een dankgebed te zeggen, omdat ze eindelijk eens iets had gekregen dat ze graag wilde hebben, zonder ervoor te hebben moeten werken. Ze had een rond, vaal gezicht en een merkwaardig onzekere, timide glimlach. Haar achterdocht verdween spoedig en de glimlach verscheen. Dat was een van haar gelukkigste dagen; ik herinner me hem goed, zoals ik me ook de dag herinner die voor zover ik weet haar ongelukkigste is geweest - de dag dat de deurwaarder kwam, een jaar later. Ik hoopte dat ze voortaan op zondag zou theedrinken in die fraai aangeklede kamer, zonder schort, haar bruine haar uitgekamd, kalm en mooi. Buiten zouden de rododendrons, ook al waren ze vergroeid en geknakt, rood en paars bloeien en binnen zou het nieuwe kleed op het rijk geurende linoleum liggen. Plotseling omhelsde ze me, alsof ze het allemaal aan mij te danken had; het kippenvoer was aan haar handen opgedroogd en ik rook de melige geur, die ik zo goed kende.

De volgende dagen pijnigde mijn moeder bij tijd en wijle haar eigen hersenen en de onze af om een aanwijzing te vinden. Het moest iemand zijn die iets van haar behoeften en verlangens wist; hoe kon hij anders precies datgene hebben gekozen, waaraan ze behoefte had? Ze schreef her en der brieven, naar verre verwanten, vrienden, mensen die ze in geen jaren gezien had.

‘Het moet een van jouw vrienden zijn,’ zei ze tegen mijn vader.

‘O, zeer waarschijnlijk, zeer waarschijnlijk. Ik heb in mijn leven heel wat fatsoenlijke lieden gekend.’

Zij zinspeelde - vol ironie uiteraard - op al die vreemden die hij op de thee uitnodigde. Hij vond niets zo heerlijk als op marktdag of wanneer er hondenrennen waren bij het hek te staan en met voorbijgangers te praten en ten slotte iemand mee naar huis te brengen om thee met gekookte eieren te nuttigen. Hij was een genie in het werven van vrienden.

‘Ja, dat zal het zijn,’ zei mijn vader, blij de eer voor zich te kunnen opeisen.

Op warme avonden zaten we rondom de open haard - tijdens mijn hele jeugd heeft er nooit een vuur gebrand in die kamer - en rondom het kleed geschaard en luisterden naar de radio. En af en toe bedachten ma of pa weer iemand van wie het kleed afkomstig zou kunnen zijn. Binnen een week had ze al minstens tien mensen geschreven - een

[p. 35]

kennis die naar Dublin was verhuisd met een jonge hazewind die hij van pa had gekregen en die de rennen had gewonnen; een uit het ambt ontzette priester die een week bij ons had gelogeerd en bij ma krachten had opgedaan om naar huis te reizen en zijn familie onder ogen te komen; een goochelaar die pa's gouden horloge had gestolen en nooit meer was komen opdagen; een boer die ons eens een tuberculeuze koe verkocht had en weigerde hem terug te nemen.

Weken gingen voorbij. Op zaterdag werd het kleed naar buiten gebracht en grondig geklopt en het nieuwe linoleum gewreven. Eens, toen ik vroeg thuiskwam uit school, keek ik door het open raam naar binnen en zag dat ma geknield op het kleed lag te bidden. Mijn vader zou de volgende dag naar de naburige provincie gaan om naar een paard te kijken dat hij goedkoop hoopte te krijgen; natuurlijk bad ze dat hij zijn belofte zou houden en geen druppel drank zou aanraken. Als hij dat wél deed, was het einde zoek en zou hij de hele week niet komen opdagen.

De volgende dag vertrok hij; hij zou die nacht logeren bij familie. Tijdens zijn afwezigheid sliep ik voor de gezelligheid bij ma, in het grote koperen bed. Ik werd wakker en zag een kaars opvlammen en ma stond gehaast haar vest aan te trekken. Was pa thuisgekomen? Nee, zei ze, maar ze had liggen denken en er was iets dat ze beslist tegen Hickey moest zeggen, anders zou ze die nacht geen oog dichtdoen. Het was nog geen twaalf uur; misschien was hij nog wakker. Ik wilde niet alleen blijven in het donker, zei ik, maar ze was de gang al op gehold. Ik glipte uit bed en liep haar achterna. De lichtgevende klok wees kwart voor twaalf aan. Op de overloop van de eerste verdieping keek ik naar beneden en zag dat ze aan de knop van Hickey's deur draaide.

Waarom zou hij opendoen? dacht ik; hij liet nooit iemand binnen en als hij op het land moest zijn, deed hij zijn deur op slot. Eén keer waren we door het raam naar binnen geklommen en het was er zo'n rommel - zijn goeie pak lag uitgespreid op de vloer, een overhemd stond te weken in een emmer vuilgroen water, er was een melkkan met geklonterde karnemelk, een fietsketting, een gebroken Heilig Hart en ettelijke paren versleten, vervormde, afgedankte schoenen - dat ze besloot nooit meer een voet in die kamer te zetten.

‘Wat is er, verdomme?’ zei Hickey. Toen klonk er een plof. Hij had zeker iets omgegooid terwijl hij naar zijn zaklantaarn zocht.

‘Als het morgen goed weer is, gaan we turf steken,’ zei ma.

[p. 36]

Hickey vroeg of ze hem op dat uur wakker gemaakt had om hem iets te vertellen wat hij al lang wist; ze hadden het aan tafel uitvoerig besproken.

‘Doe eens open,’ zei ze, ‘ik heb een nieuwtje voor je, over het kleed.’

Hij opende de deur op een kiertje. ‘Van wie hebben we het nóu weer gekregen?’ vroeg hij.

‘Van dat stel uit Ballinsloe,’ zei ze.

‘Dat stel’ was haar benaming voor twee mensen die jaren geleden bij ons thuis geweest waren - een jong meisje en een oudere man met bruine kaphandschoenen. Ze waren nauwelijks binnen toen ze alweer met mijn vader vertrokken in hun automobiel. Toen ze een uur later weer thuiskwamen, maakte ik uit het gesprek op dat ze bij onze plaatselijke arts geweest waren, die een vriend van pa was. Het meisje was de zuster van een non, die directrice was van de kloosterschool waar mijn zusjes op zaten. Ze had gehuild. Die tranen bracht ik in verband, of misschien ben ik dat pas later gaan doen, met het krijgen van een kind en ik dacht dat ze met pa naar de dokter gegaan was om te ontdekken of ze echt in verwachting was, zodat ze voorbereidingen kon treffen om te trouwen. Ze kon natuurlijk onmogelijk naar een arts in haar eigen omgeving gaan en ik twijfelde er niet aan dat pa de non graag een dienst bewees, omdat hij niet altijd het schoolgeld van mijn zusjes kon betalen. Ma gaf ze thee op een blaadje - geen feestelijk onthaal met het handgeborduurde tafelkleed en de porseleinen kopjes - en drukte ze koel de hand toen ze vertrokken. Ze kon zondaars niet uitstaan.

‘Aardig van ze om er nog eens aan te denken,’ zei Hickey terwijl hij lucht tussen zijn tanden zoog en vogelgeluiden maakte. ‘Hoe bent u erachter gekomen?’

‘Ik heb het net geraden,’ zei mamma tegen hem.

‘O, Christus!’ zei Hickey en gooide de deur dicht met een vreselijke klap en stapte weer in bed met zóveel heftigheid dat ik de veren hoorde protesteren.

Mamma droeg me de trap op omdat ik koude voeten had en ze zei dat Hickey geen greintje manieren had.

Toen pa de volgende dag nuchter thuiskwam, vertelde ze hem het verhaal en die avond schreef ze aan de non. Na enige tijd ontvingen we een brief - waar heiligenpenningen en scapulieren voor mij in zaten - waarin stond dat nóch de non nóch haar getrouwde zuster een cadeau

[p. 37]

hadden gestuurd. Ik denk dat het meisje getrouwd was met de man met de kaphandschoenen.

‘Het zal wel eeuwig een mysterie blijven,’ zei ma, terwijl ze het kleed klopte tegen de muur en haar ogen dichtkneep tegen het stof en erin berustte dat ze het nooit zou weten.

Maar vier weken later werd er op onze achterdeur geklopt, terwijl we boven bezig waren de bedden te verschonen. ‘Ga eens kijken wie daar is,’ zei ze.

Het was een naamgenoot van pa die in het dorp woonde, een man die altijd iets kwam lenen - een ezel, een maaimachine of zelfs een schop.

‘Is je moeder thuis?’ vroeg hij en ik liep halverwege de trap op en riep dat ze beneden moest komen.

‘Ik kom het kleed halen,’ zei hij.

‘Welk kleed?’ vroeg mamma. Dat is de enige keer in haar hele leven geweest dat ze bijna heeft gelogen. Haar adem stokte en ze bloosde een beetje.

‘Ik heb gehoord dat jullie een nieuw kleed hebben. Nou, dat kleed is van ons, want de zuster van mijn vrouw heeft het al maanden geleden verstuurd en we hebben het helemaal niet ontvangen.’

‘Waar héb je het over?’ zei ze, op uiterst sarcastische toon. Hij was een laffe man en ze zeiden dat hij zó'n nietsnut was dat hij zijn vrouw uit de tuin binnen riep om thee voor hem in te schenken. Ik denk dat mijn moeder hoopte hem op die manier weg te kunnen jagen.

‘Over dat kleed dat de postbode hier op een ochtend bezorgd heeft en dat die kleine daar heeft aangepakt.’ Hij knikte naar mij.

‘O, dat,’ zei mamma, een beetje verbouwereerd door de mededeling dat de postbode er informatie over had verstrekt. Toen moet ze getroffen zijn door een sprankje hoop, of waanzin, want ze vroeg wat voor kleur dat bewuste kleed dan wel had.

‘Het is een zwarte schapenvacht,’ zei hij.

Er viel niet meer aan te twijfelen. Haar hele wezen ging hangen - schouders, buik, stem, alles.

‘Dat ligt hier,’ zei ze afwezig en liep door de hal naar de zitkamer.

‘Omdat we naamgenoten zijn en zo is de postbode natuurlijk in de war geraakt,’ zei hij dom tegen mij.

Ze had me een knipoog gegeven en ik moest blijven staan om te zorgen dat hij niet achter haar aan liep, omdat ze niet wilde dat hij zou zien dat we het gebruikt hadden.

[p. 38]

Toen ze het hem overhandigde, was het opgerold en dichtgebonden met een stuk touw. Terwijl ze hem over de oprijlaan zag weglopen, huilde ze, niet zozeer om het gemis - hoewel dat gemis enorm was - als wel omdat ze zo dom was geweest om te denken dat iemand eindelijk eens iets liefs voor haar had willen doen.

‘Een mens is nooit te oud om te leren,’ zei ze, terwijl ze uit gewoonte haar schortbanden losmaakte en er vervolgens langzaam en methodisch een vastere knoop in legde.