KortVerhaal. Jaargang 33

[p. 73]

Pygmeeën uit een sprookje
Alberto Moravia (Vertaling Roland Fagel)

Misschien is het mogelijk, in deze televisiewereld van sprookjes die voor werkelijkheid doorgaan, nog een werkelijkheid tegen te komen die op een sprookje lijkt. Het is laat; de zon is aan het wegzakken, onzichtbaar en vergeten, ergens achter de reusachtige woekeringen van dit oerwoud; daarboven, tussen de toppen van de kolossale bomen, is de hemel aan het verduisteren en zo meteen straalt misschien al, tussen twee bladertakken door, de eerste ster. Dus haasten we ons, bocht na bocht, door het oerwoud van Ituri om nog voor het avondeten de missiepost te bereiken. Noodlottige en stompzinnige haast. Op een bepaald punt, kijk, daar is de realiteit die op een sprookje lijkt recht onder onze ogen, en vlucht weg, onherstelbaar: een open plek in het woud langs de rand van de weg; een paar vreemde hutten, heel anders dan die van de Bantoes, zo symmetrisch en zo weloverwogen; laten we zeggen: dit zijn eerder holen dan hutten, geconstrueerd van op elkaar gelegde palmtakken; een vuur onder een kookpot; een man die met zijn handen op een trommel slaat; tenslotte, om de man met de trommel heen, een kring van mannen, vrouwen en kinderen die elkaar vasthouden bij het middel, een draaiende cirkel; voeten en heupen bewegen op dromerige, bijna achteloze wijze, alsof ze aan iets anders denken.

Het is een rituele dans, mogelijk vanwege een besnijdenisfeest; maar dat is niet de reden voor mijn verbittering over het feit dat ik niet ben gestopt; dergelijke dansen zie je vaak in heel zwart Afrika. Twee of drie details, opgevangen in een oogwenk, zijn in mijn geheugen blijven hangen als evenzovele vraagtekens. Eerst en vooral die huttenholen, nog nooit zoiets gezien; dan de naaktheid van de dansers: in Afrika is het naakt tegenwoordig zeldzaam; tot slot een onbeschrijfelijke en onzegbare ‘vreemdheid’, vooral zo geheimzinnig vanwege het gemeenschappelijke ervan. De vreemdheid die je treft als je bijvoorbeeld argeloos tussen een groep basketbalspelers of doofstommen terecht komt, zonder dat je van te voren hebt vernomen waarom ze zo ongebruikelijk lang zijn of zich uiten in gebarentaal. Een vreemdheid die in mijn geheugen een herinnering opwekte aan iets dat zowel archaïsch was als vertrouwd. Die vreemdheid probeerde ik voor mezelf te dui-

[p. 74]

den, terwijl de auto wegzonk in het inmiddels nachtelijke oerwoud. Ja, het was precies de vreemdheid die eigen is aan sprookjes. Het was bijna alsof ik heel even een glimp had opgevangen van de zeven dwergen van Sneeuwwitje, druk met iets bezig in het hart van hun eigen oerwoud. Bij deze vergelijking ging mij opeens een licht op. Ik herinnerde me opeens dat ik op de open plek, iets terzijde, een Bantoe had gezien, hij wel geheel gekleed, in een geel overhemd en een rode pantalon, die stond toe te kijken en vergeleken bij de dansers in de kring op een rare manier veel te lang leek. Ja, hij leek een reus vergeleken bij de dansers, of desgewenst leken zij dwergen vergeleken bij de Bantoe. In één klap explodeerde in mijn hoofd de sprookjesachtige werkelijkheid.

‘Maar dat waren pygmeeën! Het waren pygmeeën en wij zijn niet eens gestopt.’

‘We moeten de missiepost voor etenstijd bereiken. Je weet dat de missionaris op niemand wacht.’

‘Wat kan mij een maaltijd schelen als de werkelijkheid mij een sprookje wil vertellen. Ik luister naar het sprookje en vergeet te eten.’

‘Wat voor sprookje dan? Wat voor werkelijkheid?’

‘Het sprookje van de pygmeeën. Homerus heeft het verteld, de gebroeders Grimm. De werkelijkheid van het oerwoud van Ituri, de werkelijkheid van Afrika.’

‘Rustig maar, die pygmeeën zien we nog wel.’

‘Ik hou me niet rustig. Jullie zijn helaas onherstelbaar volwassen. Als oma een sprookje vertelt, dan vergeet haar kleinkind te eten. Volwassenen zijn prozaïsch en zonder fantasie, ze keren het sprookje de rug toe om zich haastig te gaan volproppen.’

‘Hola, wat is er met je aan de hand?’

‘Er is aan de hand dat ik ze daar fris en vrolijk voor me klaar had staan, aan de zoom van het oerwoud, zo uit de mythe te voorschijn gekropen, en jullie volwassen vreetzakken, luiwammesen, materialisten, jullie zijn doorgereden in plaats van te stoppen. Dat vergeef ik jullie nooit.’

‘Je overdrijft. Die oma, oftewel het oerwoud, zal je dat sprookje voor je het weet opnieuw vertellen.’

‘Maar wanneer dan, wanneer dan? Jullie weten ook dat er maar dertigduizend pygmeeën zijn, verspreid door dit oerwoud, tussen Mambasa en Wamba. Morgen verlaten we het oerwoud en dan is het dus adieu sprookje.’

[p. 75]

‘We beloven je heel plechtig: morgen gaan we de pygmeeën zoeken.’

Deze belofte wist mij te kalmeren en zo bereikten we de missiepost. Na het eten ondervroeg ik de missionaris over de pygmeeën. Hij was een nog jonge man, maar woonde al tien jaar in het oerwoud van Ituri. Voor twee dingen waren de pygmeeën allergisch, zo vertelde hij: voor godsdienst en voor kleren. Voor het overige waren het extreem vriendelijke mensen, zeer zachtmoedig, zeer genereus, zoals ook past bij een volk van jagers en verzamelaars die geen weet hebben van landbouw en dus ook niet van eigendom. De missionaris vertelt bovendien nog iets opmerkelijks over de eetgewoonten van de BaMbuti, zoals de pygmeeën in deze contreien heten. Buiten de jacht (op kleine dieren uit het oerwoud, die ze eerst in netten vangen en dan doden met hun speren), buiten de bessen, termieten, wormen en paddenstoelen die de vrouwen verzamelen, buiten de incidentele olifant, die ze neer weten te halen met talloze pijlen, buiten dat alles voeden de pygmeeën zich vooral met honing. In de honingtijd trekken de pygmeeën in kleine groepjes door het oerwoud en zodra ze de zang van de kameleon horen (even kristalhelder als die van de kikkers, naar het schijnt) gaan ze op de boom af waar het veranderlijke diertje zich ophoudt en daar vinden ze dan zonder uitzondering altijd de raten barstensvol honing. Ik vraag op dit punt:

‘Maar zouden de pygmeeën volgens u van de ene op de andere dag, zoals men zegt, beschaafd kunnen worden?’

De missionaris glimlacht en antwoordt: ‘De pygmee is geboren in het oerwoud en zal ook verdwijnen met dat oerwoud, dat overigens al ten dode opgeschreven is: het zou volstaan om hier vijftigduizend Chinezen te importeren, en dan is het dag oerwoud, dag pygmeeën. Ziet u, de pygmee heeft duizenden jaren in het oerwoud geleefd en zich daaraan aangepast en dus is het vergeefse hoop om van die pygmee te verwachten dat hij al die aanpassingen ongedaan maakt en helemaal opnieuw begint. Sommige organen zijn extreem ontwikkeld, andere juist bijna weggevallen: hoe zou dat nu opeens kunnen veranderen? De pygmee wijst de zogenaamde beschaving niet af omdat hij niet weet, maar omdat hij niet kan. Heeft u ooit zebra's gezien? Op de strepen na zijn het in elk opzicht doodgewone paarden. Toch zijn ze ontembaar. Men heeft geprobeerd ze te temmen, maar dat is niet gelukt. Idem voor de pygmeeën.’

[p. 76]

De dag erop vertrekken we 's ochtends vroeg uit de missiepost om een pygmeeëndorp te gaan bezoeken. Aan boord hebben we de ‘baas’ van dat dorp, oftewel de Bantoe die de pygmeeën bezit, een beetje zoals de feodale heren ooit hun boeren en vazallen bezaten. Hij zal onze gids zijn, hij zal uit naam van de pygmeeën onze geschenken in ontvangst nemen, hij zal voor ons een kringdans organiseren zoals we gisteren bij toeval hebben gezien.

Eerst rijden we een kilometer of twintig over de zogenaamde ‘normale’ weg. Dan draaien we een smallere weg in, nog steeds goed berijdbaar. Op een bepaald punt, weer een splitsing: we rijden over een soort pad dat in het midden uit aangestampte aarde bestaat en aan de randen uit gras. Over dat pad rijden we een verrassend groot aantal kilometers, tot we op een ontboste open plek komen, met overal de rode stronken van de gekapte bomen. Daar slaan we een nog smaller pad in, dit keer geheel begroeid met gras, maar nog steeds berijdbaar. De bomen snoeren ons van alle kanten in, geselen de auto's met hun bladeren. Ook aan dit pad lijkt geen einde te komen, zo ellenlang is het. Opeens bereiken we weer een open plek, aan alle kanten omgeven door het oerwoud. Dit keer stappen we uit de auto's en duiken we te voet een gat of liever gezegd een foramen in de dichte en duistere vegetatie in. Ik zeg gat of foramen, omdat het werkelijk gaat om een spleet, zo hoog als een kind, die het oerwoud in snijdt. Boven ons het takkenweefsel. Onder ons lijkt het hoog opgeschoten en verstrengelde gras enigszins gebogen en samengedrukt. De voeten die het hebben platgetrapt moeten licht, heel erg licht zijn: voeten van kinderen, van danseressen, van pygmeeën kortom.

Ineengedoken om de takken te ontlopen en een oogje te houden op de grond vol slingerende lianen, lopen we door een klamme warmte die de adem smoort en het tempo van de hartslag verdubbelt, met in onze oren het gegons van ontelbare muggen; we gaan, zo zeggen we, een paar kilometer lopen. Twee kilometer is niets, in een stad, in Europa, maar hier, in dit oerwoud, moet je de longen hebben van een pygmee, de benen van een pygmee, de ogen van een pygmee, om zonder snoeven te kunnen volhouden dat die twee kilometer een schijntje zijn.

Uiteindelijk, de echte open plek, waar we al uren naar op zoek zijn. Hij is erg krap, niet meer dan een kom of een erf dat is uitgegraven in het bos, dat zich eromheen verheft, gigantisch, ondoordringbaar, ma-

[p. 77]

jestueus. Op die open plek zijn niet meer dan een tiental van die huttenholen. Zoals gebruikelijk zien ze er geïmproviseerd, terloops, vormeloos uit. Daar is het half gedoofde vuur, daar is de kookpot op zijn driepoot, daar zijn de pygmeeën.

Ze zijn maar met weinig op die open plek, bezig met huishoudelijke werkzaamheden; de andere duiken meteen op uit die holen, ze komen naar ons toe.

Wat is de eerste indruk? De eerste indruk is die van een monsterlijk aspect van mijzelf waar ik me nog nooit van bewust ben geweest. De wereld doet zich plotseling aan mij voor in de gedaante van mensen die niet langer zijn dan een meter dertig; als gevolg daarvan voel ik mij, met mijn een meter tachtig, een monster. Maar die indruk verandert als er niet meer één Europeaan tussen veel pygmeeën staat, maar slechts één pygmee tussen een heleboel Europeanen: dan is hij het monster, de pygmee.

Ik observeer ze terwijl zich tussen ons de gebruikelijke dialogen van doofstommen afspelen. Hun huid is lichter dan die van de Bantoes, misschien omdat er in dit schaduwrijke bos nauwelijks zon schijnt; ze zijn stevig behaard, forse en borstelige wenkbrauwen, baarden, snorren, borstharen, sterk behaarde oksels, benen en armen, peinzende en asymmetrische gezichten, met kloek uitgegroeide neuzen, even breed als hun mond, die geprononceerd is maar liploos, de geitenuiers van de vrouwen steken recht naar voren, volkomen horizontaal, hun piepkleine kinderen houden ze schrijlings op de heup.

De gebruikelijke plichtplegingen vinden plaats: geschenken, pogingen tot gesprek, sigaretten, uiteindelijk een korte opvoering van de zogenaamde olifantendans. Opeens besef ik iets mee te maken dat ik mogelijk al eerder heb gezien: de open plek als een put in het woud en op de bodem van die put draaien de pygmeeën in het rond, op de klanken van een trommel. Waar heb ik dit tafereel al eerder gezien, of het me tenminste verbeeld?

Uiteindelijk zit er niets anders op dan te vertrekken. Maar veel pygmeeën vergezellen ons op de terugweg, langs dat foramen door het woud: ze hebben ons gevraagd hen met onze auto's af te zetten in een dorp, twintig kilometer verderop.

Bij het bereiken van de open plek beginnen de pygmeeën aan het embarkeren van de auto's. Ze vouwen zich op achterin, op de plek waar op de heenreis onze bagage stond. Ze schreeuwen, ze lachen, ze

[p. 78]

zijn door het dolle heen van vreugde. We vertrekken. De pygmeeën heffen een van hun liederen aan en dat echoot op een opmerkelijk spottende en onheilspellende manier door de stilte van het woud. En dan opeens de teruggevonden herinnering, de onthulling van het eerder verbeelde. Ik beleef het Duitse sprookje van de dwergen die in de rondte dansen om hun piepkleine huisje in het hart van het woud: ze dansen in een kring en zingen. Verborgen tussen de bomen bespioneert de grote jager ze, steels en verbaasd.