KortVerhaal. Jaargang 32

[p. 97]

Het sjechieta-mes
Lisette Lewin

Heden ten dage denk ik wel eens aan oom Eliëzer. Dat komt door de dierenpartij. Een dier, schijnt het, wil een kort leventje in een fijne warme megastal, dicht tegen zijn buren aan, en dan met zijn allen in een lange rij, en als het zijn beurt is een pistool tegen de kop om hem bewusteloos te schieten. Dat wil het dier veel liever dan dat de slachter eerst een gebed uitspreekt, het tussen de knieën neemt, bij de kin vat en dan met een vlijmscherp mes... roetsj. Het zal zo'n dier worst zijn of er Gods zegen op rust. Maar door al die commotie moet ik er aan denken hoe oom Eliëzer in Parijs in de gevangenis terechtkwam.

Het was eind jaren dertig, nog vóór de Tweede Wereldoorlog. Hitler was al rijkskanselier maar oom Eliëzer deed niet aan politiek. Dat het district in Galicië waar hij woonde, nu eens in het Oekraïens Lwow heette, of in het Pools Lviv, of in het Duits Lemberg, zou hem een zorg wezen. Voor hem heette de grote stad in het Jiddisch gewoon Lemberik. Dat er bij deze naamswijzigingen doorgaans geweld, bloed en tranen aan te pas kwamen, was door een wonder Gods goeddeels langs hem heen gegaan. Dat zijn vrouw, die geloof ik Gitele heette of zoiets, en zijn dochters van tijd tot tijd, zoals bij de grote pogrom van 1918, ongerust waren over geruchten van massaverkrachtingen hoorde hij nauwelijks. Dat was vrouwengeklets.

In de tweede helft van de negentiende eeuw was hij geboren. Zodra hij kon lopen en praten was zijn vanzelfsprekende gang naar het Cheider, het Talmoedschooltje geweest. Hij kon Jiddisch lezen, schrijven en over de Talmoed redeneren. Wel had hij een paar woorden Pools opgevangen van Gitele, die gewassen kweekte, op een kar laadde, en ze verkocht op de markt in de stad. Later werd hij onderwijzer en werd het cheider zijn domein. Kinderen waren altijd wel voorradig. Door weer en wind kwamen ze vroeg in de ochtend, wadend door de modder als het regende, 's winters vaak op blote voeten door de sneeuw, want bij Eliëzer brandde de kachel. Iets anders dan Talmoed en Torah leerden deze kinderen niet. Ze groeiden op zoals hun ouders en voorouders sinds de Middeleeuwen. Als ze groot waren gingen ze naar de Jesjiva, in hetzelfde houten gebouwtje van Eliëzer.

[p. 98]

Behalve onderwijzer was hij sjochet, slager. Daarin was hij bijzonder bedreven. Zonder dat het beest een geluidje gaf, zakte het in elkaar en bloedde leeg zoals de wet voorschreef. Doordat oom Eliëzer zo voorbeeldig slachtte breidde zijn faam zich uit in Galicië. Leerling sjochets kwamen naar zijn sjtetl om te kijken hoe hij het deed. Zijn trotse bezit was een sjechieta-mes voor de koosjere slacht, volgens de voorschriften veertig centimeter lang, het heft en de schede met taferelen van het Joodse leven in houtsnijwerk, het lemmet smal en aan beide kanten vlijmscherp. Om dat laatste in stand te houden, hoorde er een slijpsteen bij, op een blok hout, dat hij aan een tafel had vastgeschroefd. Een erfstuk uit de achttiende eeuw, van vader op zoon overgegaan.

Hij had er geen idee van hoe beroemd hij was, tot op een dag een vreemdeling bij hem aanklopte, met een brief uit het buitenland, in het Jiddisch. Een koosjere slagerij in de rue des Rosiers, in de Joodse wijk in Parijs, had dringend een slachter nodig, die bovendien aan leerlingslachters de praktijk kon bijbrengen. De bezoeker, een broer van de eigenaar, sprak Jiddisch, Pools en Frans. Als Eliëzer op het aanbod inging, zou deze man hem op reis begeleiden en naar Parijs brengen. De vergoeding die er tegenover stond, ging Eliëzers voorstellingsvermogen te boven. Hij voelde er in het geheel niets voor, maar Gitele, wier botten pijn deden van het dag in dag uit bukken over de moestuin en in alle vroegte op de kar klimmen naar de markt, zag een oude dag voor zich vol welverdiende rust, alvorens zij het hemels paradijs zou betreden. Ook de kinderen zagen een kans hun dochters met een bruidsschat voordelig uit te huwelijken. Ze zouden het hun man en vader nooit vergeven als hij zo'n buitenkans zou afwimpelen. In godsnaam pakte oom Eliëzer dan maar zijn koffertje, met zijn nachthemd, nachtmuts, gebedsriemen, het mes in de schede en de losgeschroefde slijpsteen.

Zo kwam oom Eliëzer, die nooit de sjtetl uit was geweest, zelfs niet in de stad Lwow of Lviv of Lemberg, enfin Lemberik, in de grote wereld der spoorwegen terecht. Enigszins versuft liet hij zich meevoeren op de houten banken van de vierde klasse, waar gelukkig iedereen Jiddisch sprak en brood, haring en eieren met elkaar deelde. Tot Krakau was de trein vol landverhuizers die, onzeker maar vol goede moed, met kinderen en bagage, verder naar het Noorden reisden, in de hoop via Warschau en de Oostzee naar Amerika te komen, want de weg door Duitsland was afgesneden. Oom Eliëzer met zijn reisgezel Sol (Sjolom)

[p. 99]

Sacher stapten over op de trein naar Parijs. Uitgeput van de nachten op de houten banken stapten ze tenslotte uit bij het Gare de l'Est, waar ze de logementen met koosjere keuken voor het uitzoeken hadden. Meneer Sacher, luidt het verhaal, had schoon genoeg van zijn reisgenoot, die aldoor zat te bidden. Na de eerste nacht had hij het al opgegeven met hem te converseren. Hij was een vrome Jood maar werelds en goed gekleed, met een belangstelling die de Talmoed te boven ging. Ook schaamde hij zich voor zijn gezelschap, in die sjofele zwarte kledij, met zijn grijswitte, ongekamde baard, vettige pijpenkrullen, keppeltje op zijn kale kop, met daarboven een vormeloze hoed.

De volgende dag namen ze de metro naar de rue de Rivoli. Sol Sacher heeft later nog om vergeving geschreven aan Eliëzers vrouw, die de brief zelf niet kon lezen maar er toch kennis van heeft genomen, schijnt het, voordat de Duitsers de hele familie uitroeiden. Sacher wees Eliëzer de weg naar de rue des Rosiers, in de Marais, eeuwenlang een joodse buurt, twee straten verder en dan rechtsaf. Derde huis rechts. Slagerij Sacher. Doodgemakkelijk. Als hij het niet kon vinden, kon hij overal met Jiddisch terecht, zei Sacher. Zelf ging hij een café binnen en bestelde opgelucht een liter wijn, want met Eliëzer had hij geen alcohol gedronken.

Oom Eliëzer liep door de drukke winkelstraat, met zijn koffertje, waarin zijn slijpsteen en gebedsriemen. Het sjechieta-mes had hij eruit gehaald, en ook uit het lemmet, opdat winkelier Sacher dadelijk zou zien waarvoor hij kwam. Glanzend en glinsterend hing het aan zijn zijde.

Twee koddebeiers kwamen hem tegemoet. Wat liep daar voor een eigenaardige figuur? Een ongeschoren oude vent in een zwarte versleten lange jas, met een mes van bijna een halve meter. Ongetwijfeld ontsnapt uit een of ander gesticht. Toen ze hem tegenhielden sprak hij een raar taaltje. Er was geen woord Frans bij. Ze wezen op het mes en keken hem vragend aan.

O, dat! Opgelucht en trots toonde Eliëzer het sjechieta-mes. Ze pakten hem beet. Een hunner draaide zijn arm op zijn rug, nam het mes voorzichtig bij het heft en stopte het in een tas. ‘Nein, nein,’ protesteerde de oude man. Om uit te leggen waarvoor het diende, streek hij met zijn wijsvinger langs zijn keel.

Dat was genoeg. De dienders namen hem in de houdgreep. Een kort verslag van het voorval stond in een Jiddische krant in Galicië, die zich baseerde op een politieberichtje in een Franse krant. Nadien is nooit meer iets van oom Eliëzer vernomen.