KortVerhaal. Jaargang 32

[p. 37]

Geensioen
Tahar Ben Jelloun (Vertaling Antonia Bolweg)

Toen Mohammed zijn avondgebed had beëindigd, bleef hij met zijn benen onder zich gevouwen op het kunststof kleedje zitten, zijn ogen gericht op een plastic klok - made in China - aan de muur tegenover hem. Hij keek niet naar de wijzers, maar naar de afbeelding die rond de wijzerplaat was aangebracht: een in het wit geklede mensenmenigte die om de Kaäba cirkelde. Hij dacht terug aan zijn eigen bedevaart. Hij boog zijn hoofd, alsof hij gehoor gaf aan een oproep. Hij leek te luisteren naar een stem, een soort gemurmel dat uit een spleetje in de muur kwam, een scheur die het jaren zestig behang niet meer kon bijeenhouden.

Hij zegde tot slot nog een paar korte Koranverzen en merkte toen dat iets hem tegenhield. Hij kon onmogelijk opstaan. De muur sprak tot hem. Opnieuw boog hij zijn hoofd naar voren, dezelfde stem richtte zich nu tot hem in zijn streektaal. Hij sloeg zijn Koran open en deed alsof hij zich erin verdiepte. Hij droeg het boek graag bij zich, ook al kon hij niet lezen. Hij hield van de kalligrafie, van de groene kunststofleren band en omdat zijn geloof zo belangrijk voor hem was.

Door strak naar de muur te kijken, leek het alsof hij er dichterbij kwam, of eerder, of de muur hem naderde. Hij voelde zich gevangen in het kamertje waar de kinderen nooit binnenkwamen. Hij dacht te begrijpen dat de stem tegen hem sprak over zijn pensioen. En inderdaad, daarover ging het, over het woord dat hij niet wilde horen, over de fatale datum die hij voor zich uit wilde schuiven, zo ver mogelijk voor zich uit. Mekka had er niets mee te maken. Hij had deze dag, dit moment altijd al gevreesd. Ophouden met werken, veranderen van gewoonten, niet meer om vijf uur 's ochtends opstaan, zich aanpassen aan een nieuw leven, geleidelijk leren omgaan met de verveling, leren nietsdoen zonder neerslachtig te worden. Maar de somberte had al toegeslagen, hij kon immers niet ontsnappen aan het pensioen, of geensioen, zoals hij het placht te noemen. Hij raakte in paniek als hij aan Ibrahim dacht. Ibrahim die plotseling was gestorven, vijf maanden nadat hij met werken was opgehouden. Hij was niet ziek geweest. Het geensioen had hem gedood.

[p. 38]

Toch keken zijn Franse kameraden op de fabriek allemaal verlangend uit naar de dag dat ze eindelijk van hun vrije tijd zouden gaan genieten, reizen, klusjes doen in huis, tuinieren, lezen en zelfs werken voor eigen rekening. Er stond hem niets anders te doen dan zijn tijd te slijten, de tijd die zijn vijand was, degene die hem voor het eerst in al zijn naaktheid zou confronteren met zichzelf en de zijnen. De tijd kon hem alleen maar te lang gaan vallen. De tijd zou hem onmerkbaar klein krijgen en hem vervolgens afmaken, zoals hij dat met zijn vriend Ibrahim had gedaan. Hij was niet handig, geen klusser, had geen verstand van tuinieren en wat reizen betreft, de enige reis die hij in zijn leven had gemaakt, afgezien van de bedevaart, was de reis die hem van Frankrijk terugbracht naar zijn dorp in het zuiden van Marokko. Hij kende de route uit zijn hoofd, had zijn eigen herkenningspunten op het traject dat hij had uitgezet, zoals hij het noemde. Hij legde 2600 kilometer af in minder dan achtenveertig uur. Hij rekende af met de tijd zonder de snelheidslimiet te overschrijden.

Hij had al jong geleerd de tijd te doden, bewerkte opvallend traag het land. Als hij de moskee bezocht, zegde hij bij herhaling hetzelfde gebed.

Maar toen de mokadem hem 5 september 1966 op het gemeentehuis zijn paspoort overhandigde met de mededeling dat hij zich moest gereedmaken voor het grote vertrek en hij zijn vrouw het kostbare document het zien, kon hij zijn blijdschap nauwelijks in toom houden: ‘Hiermee maak ik van jou een koningin en wordt onze zoon een prins!’

Hij vertrok met een groep van twintig man. Hij nam de bus, de boot en toen de trein. De tijd ging zo snel dat hij er zelfs niet meer aan dacht. Hij was licht geworden, bewoog zich soepel, was ongevoelig voor de tijd, al tekende een vleugje angst voor het onbekende zich af tegen de horizon.

De beelden van zijn aankomst in Frankrijk stonden zelfs nu nog levendig in zijn herinnering gegrift, een lage hemel, een vreemde geur van stof gemengd met goedkoop parfum, grijze, bijna zwarte muren, uitdrukkingsloze gezichten, een zich voortspoedende, zwijgende menigte.

Hij zou nu moeten opstaan, de scheur in de muur dichtmaken, de dolgedraaide klok stilzetten, zijn gebedskleedje oprollen en tegen zijn vrouw zeggen dat hij vanaf morgen met geensioen was. Op papier had hij de pensioengerechtigde leeftijd bereikt. Het schoot hem te binnen

[p. 39]

dat hij zich indertijd twee jaar ouder had moeten voordoen om te kunnen emigreren. Onderhandelen met het bedrijf? Om twee jaar langer te mogen werken op de fabriek? Twee jaar winst? Lastig, temeer nu het onmogelijk was om zijn papieren nogmaals te vervalsen. Hij liep zelfs kans vervolgd te worden voor zijn leugen. Hij zag ervan af, het was gekkenwerk. Geen woord hierover tegen zijn vrouw, noch tegen zijn vijf kinderen.

Hij stond vroeg op, zoals hij gewend was, trok zijn helblauwe overall aan, pakte zijn eetblik, zei: ‘Tot vanavond’ en verliet het huis. Het was zeven uur 's ochtends. Hij nam de trein, zag bekende gezichten, glimlachte tegen deze en gene en stapte uit bij de gebruikelijke halte.

Bij de fabriek kwam er een vakbondsman naar hem toelopen die zei dat hij jaloers op hem was omdat hij met pensioen ging en voortaan alle tijd aan zichzelf zou hebben. Mohammed antwoordde glimlachend dat hij een administratieve kwestie kwam regelen en dat hij blij was eindelijk van zijn kinderen te kunnen gaan genieten die hij nauwelijks had zien opgroeien. Hij bleef staan voor de grote poort, liet anderen voorgaan en maakte toen abrupt rechtsomkeert. Hij was verdrietig, zó verdrietig dat zijn geheugen bleef stilstaan bij de dag dat hij voor het eerst in Frankrijk aankwam.

Hij bedacht dat hij om te beginnen een paar maanden naar Marokko zou gaan, maar niet zoals Hassan, die zijn geensioen had gebruikt om een tweede, vanzelfsprekend jonge en mooie vrouw te nemen en niet naar Frankrijk was teruggekeerd. Het idee om zijn familie te verlaten en een nieuw leven te beginnen in de bled, het platteland, was een paar keer bij hem opgekomen, maar hij had het met kracht verworpen, menend dat het een inblazing van Satan betrof. Zou hij zijn dagen gaan slijten in het café van Areski, de Algerijn uit Kabylië? Wat had hij daar te zoeken? Een potje kaarten, een spelletje domino. Hij hield niet van spelletjes. Bier gaan drinken? Nooit! TV gaan zitten kijken, de uitslagen van de paardenrennen bijhouden, dromen van de schaars geklede meisjes die de Amerikaanse soaps bevolkten? Hij gaf er geen zier om. Hij begon maar wat te lopen, zijn handen tot vuisten gebald in zijn zakken. Hij marcheerde langs de weg, zonder op of om te kijken, alsof het lichaamsbeweging op doktersvoorschrift betrof. Hij dacht aan zijn kinderen. Het voelde alsof hij ze verloren had. De oudste had een goede betrekking in een groot warenhuis, zijn vrouw kwam uit Spanje. De jongste, een meisje, had zijn bezwaren naast zich neergelegd en was

[p. 40]

getrouwd met een Italiaan. Hij had geen contact meer met haar. Het deed hem pijn om een niet-moslim op die manier zijn gezin te zien binnendringen. Hij deed alsof die dochter niet meer van hem was. De drie anderen hadden de middelbare school met afgemaakt en werkten buiten de stad. Het huis was te groot geworden voor hem en zijn vrouw. Het gezin was uit elkaar gevallen. Hij droomde ervan om ze weer samen te brengen en een feest te geven, hoewel hij tegelijkertijd heel goed wist dat hij zijn kinderen niet van hun plek zou kunnen krijgen. Toen besloot hij om ziek te worden, ernstig ziek. Dat was de oplossing. Ze zouden afscheid van hem komen nemen aan zijn ziekenhuisbed. Maar hij was bijgelovig, je spot niet met ziekte en dood, en ook niet met Gods wil.

's Avonds pakte hij zijn koffer en nam hij op het gare d'Austerlitz de trein naar Algeciras. Hij had geen haast. De hele nacht bleef hij van alles bedenken om zijn gezinnetje weer bij elkaar te krijgen. Hij zou zijn huis in de bled gaan afbouwen. Het werk was onderbroken omdat een lening niet op tijd kwam. Nu hadden zijn leven en zijn pensioen zin. Hij zag een groot, mooi huis voor zich, met heel veel licht, heel veel kinderen. Hij tekende het in zijn hoofd, liet voldoende ruimte voor de tuin, telde de bomen die hij ging planten, liet de rozenvariëteiten de revue passeren die hij op de markt van Marrakech ging bestellen, ontwierp een moestuin.

De trein stopte middenin het veld. Hij keek naar de hemel, de maan stond intens te stralen, vallende sterren doorschoten dit witte licht, sommige leken op de waterdruppels van een zomerse regenbui. Hij begon te bidden, God te danken omdat hij hem had geholpen aan het geensioen te ontsnappen en hem op een goed idee had gebracht om zich bezig te houden. Hij was gelukkig en voelde zich ongeduldig, als een kind. De tijd deed hem niets meer. Hij moest snel naar het dorp en daar onmiddellijk metselaarsbaas Bouazza vragen om het werk te hervatten. Toen de trein weer ging rijden overviel hem een gelukzalige loomheid waarin beelden van elk seizoen voorbijkwamen en hij zich omringd zag door de zijnen.

Vijf maanden later was het huis klaar. Hij had er met geen van zijn kinderen over gesproken, om ze te verrassen. Zijn vrouw had zich bij hem gevoegd omdat ze wist dat haar man op de verkeerde weg was, dat hij zich voedde met illusies. Zij had al veel eerder begrepen dat hun

[p. 41]

meisjes en jongens niet meer van hen waren, dat ze waren opgeslokt door de draaikolk van Frankrijk, dat ze van hun leven hielden en geen last hadden van wroeging of spijt. Ze had ze zien weggaan en wist dat ze hen op geen enkele manier kon tegenhouden, hen bij haar en haar man houden. Hij had in diezelfde periode het grootste huis van het dorp voor zichzelf laten bouwen, een huis zoals vroeger, toen alle kinderen onder het dak van hun ouders woonden. Veertig jaar Frankrijk hadden hem niet veranderd. Hij was nog altijd doortrokken van de bled, van de tradities van het platteland.

Het was een wonderlijk huis dat leek op een overvolle vrachtwagen. Het paste niet in het landschap. Een vergissing, een dwaasheid. De balkons waren te krap, de ramen te klein en de voordeur was overdreven groot. Toen het klaar was liet hij de Koranlezers komen, liet op de drempel een kalf slachten, binnen wierook branden en in alle hoeken een scheutje melk plengen. Het huis was ingezegend.

Van zijn laatste spaarcenten kocht hij meubels, en toen hij toch in Marrakech was, belde hij al zijn kinderen en nodigde hen uit om bij hem te komen. Hij overtrof zichzelf door ook de dochter te bellen die hij uit zijn leven had gebannen, degene die met een Europeaan was getrouwd. Ze hadden allemaal de telefoonbeantwoorder aanstaan. Hij liet een boodschap voor ze achter, wat hij indertijd, in Frankrijk, altijd had vertikt om te doen. ‘Het huis is klaar, het is groot, het heeft voor elk van jullie een kamer, kom, ik verwacht jullie om samen het Offerfeest, Aïd al Kebir, te vieren, ik heb zes schapen gekocht, één voor ieder van jullie, jullie zullen zien hoe mooi het is, hoe ruim, vol licht en heerlijke geuren, moge God jullie bewaren, ik verwacht jullie! Rijdt voorzichtig als jullie met de auto komen! Het hele dorp kijkt naar jullie uit! We gaan eindelijk als één grote familie samen zijn!’

Tegen zijn vrouw zei hij: ‘Ik heb met hun apparaten gesproken, ik hoop dat ze mijn boodschap goed zullen overbrengen, zonder er iets aan te veranderen, of het moest zijn door erop aan te dringen hun vader te gehoorzamen!’

De avond voor het feest vroeg hij aan zijn neef, de doofstomme herder, om aan de rand van het dorp de aankomst van zijn kinderen af te wachten en hun de weg te wijzen. Hijzelf installeerde zich op een plekje in de schaduw, vlakbij de deur van het grote huis, en wachtte. Hij had een gebedssnoer bij zich dat hij automatisch door zijn vingers liet glijden, om geduld te oefenen.

[p. 42]

Niemand kwam. 's Avonds was de herder tot tranen toe geroerd. Hij moet bij zichzelf hebben gezegd dat je niet het recht hebt om je ouders te verlaten en al helemaal niet om geen gehoor te geven aan hun uitnodiging. Hij vond dat Frankrijk kinderen verslond en was blij dat hij zijn land nooit had verlaten. Mohammed daarentegen had de hoop hen in het holst van de nacht uit hun auto's te zien stappen, niet opgegeven. Hij was niet van zijn stoel afgekomen, had niet gereageerd als zijn vrouw hem riep. Hij zat daar maar, roerloos, tijdloos, voor dat immens grote, lege huis, middenin een woestijnachtig landschap waarover een duistere wind streek, omgeven door een loodzware stilte.