KortVerhaal. Jaargang 32

[p. 104]

De wraak
Thorvald Steen (Vertaling Michael Spaan)

Voor Ismail Besikçi

Soms versteende zijn glimlach en verdween zijn blik in het ongewisse. Hij wendde zijn hoofd en keek me aan. Toen sloot hij zijn ogen en zei met zachte stem. ‘Zolang wij bestaan is de dood niet gevaarlijk, en als hij komt zijn we er niet meer. De olie in de lamp raakt op, een bloemblad valt af.’

Ik zat voor Soleiman de Tweede. Het was niet voor het eerst dat ik mijn opdrachtgever op deze wijze hoorde spreken. Het was ochtend. Ik was ontboden door een koerier die me thuis kwam wekken. De Sultan heeft de bijnaam Kânûm, wat Wetgever betekent. In Europa noemen ze hem Il Magnifico.

Een dienaar liet een paar serviesstukken op de grond vallen.

‘God was mank en schiep Zich de mens als kruk,’ mompelde de Sultan en keek naar de ongelukkige, wie een afranseling te wachten stond.

We waren in Topkapi Serai, het paleis van de Sultan te Constantinopel. Een prachtig paleis, gegrondvest op de ruïnes van het slot van de Byzantijnse keizer op de uiterste punt van de landtong van Stambul. Tussen ons op tafel lagen enige papieren met elegant gevormde gedichtjes, ghazelen geschreven door onze gemeenschappelijke lievelingspoëet Baki. De gedichten zijn duidelijk beïnvloed door de Perzische lyriek, maar niet meer dan een goed gedicht zou moeten zijn. Ik ben als krijgskundig adviseur verbonden aan het hof van de Sultan. De strijd ter zee is mijn specialisme.

Ik had juist gesuggereerd dat we ons eerdaags tijd zouden moeten gunnen om na te denken, in elk geval een heel klein beetje, over het vraagstuk hoe we de veroveringen van het Ottomaanse rijk moesten consolideren. Als de Sultan tenminste geen beter voorstel had.

Zijn blik verdween weer in het oneindige terwijl ik mijn eigen stem de redenering hoorde opzetten die we allebei eerder hadden gehoord:

[p. 105]

‘Mijn heerser, sinds 1551 is de Zwarte Zee een Turkse binnenzee, en de Middellandse Zee wordt door onze enorme vloot beheerst. Belgrado, Boedapest, de Balkan, Mesopotamië, Libanon, Palestina, Algerije, Tunis, Egypte, Bagdad, Jemen, Armenië en het Westen van Koerdistan zijn van ons. En Wenen,’ ik haalde adem, ‘als we dat wensen zijn we in staat om Wenen in te nemen.’

Hij onderbrak me met het lezen van enkele strofen Baki. De met inleving voorgedragen woorden hadden niets met de kwestie van doen. Het was tijd om te vertrekken. Hij had genoeg gehoord. Hij was niet geïnteresseerd in mijn uiteenzetting over de wereldrijken die altijd weer vergaten dat veroveringsdrang en gulzigheid tot ineenstorting leiden. Ik herinnerde hem eraan dat Constantinopel ooit de hoofdstad van het Romeinse rijk was geweest. Het was de laatste maal dat ik mijn heerser zou zien. Ik liep in de richting van de haven. Ik draaide me om. Niemand volgde me. Ik liep door.

In het Westen stelt men Soleiman de Tweede graag voor als een barbaar en verdoezelt daarbij het feit dat de christenen hun geloof mochten behouden. Uiteraard hebben we wel de belastingen verhoogd en een aantal christelijke jongens gelast bij de janitsaren dienst te nemen, waar ze een islamitische opvoeding krijgen. Maar welke heersers vechten er niet voor hun geloof?

Ik kon de Bosporus zien. Het begon harder te waaien; schuim op de golfkruinen. Mijn sterke positie bij de Sultan heb ik te danken aan het feit dat ik een zekere faam heb verdiend met de triomfen van de vloot. Onze vijanden zeggen dat wij piraterij bedrijven. Mijn raad, die de Sultan heeft opgevolgd, behelsde de bouw van verscheidene snelle, kleinere eenheden die zo dicht mogelijk tegen de grote slagschepen van de vijand aan zouden kunnen manoeuvreren. Mijn tactiek is in een reeks van zeeslagen al een succes geweest. Deze vorm van krijgskunst heb ik afgekeken van Erik van Pommeren. Iets meer dan honderd jaar geleden speelde hij het met een relatief kleine strijdmacht klaar om greep te houden op het eiland Gottland in de Oostzee.

Het is mijn taak om goede raad te geven. Raad die voor mijn heerser van nut zal zijn. Tot voor kort nam mijn invloed toe. Maar de verandering voltrok zich toen ik een volk kwam te noemen waar we volgens mij maar beter mee in vrede kunnen leven: de Koerden. Dit volk met een duizendjarige geschiedenis spreekt een taal die doet denken aan een Westelijk Perzisch dialect.

[p. 106]

De Koerden leven bij de reusachtige bergketens Zagros en Antitaurus. De meesten houden zich bezig met het fokken van koeien en paarden. Ze hebben hun eigen gerechten, literatuur, volksmuziek en wapens. En, veroorloofde ik me hieraan toe te voegen, het zijn er een boel. Een heleboel. Te veel om uit te roeien. Waarom moest ik ze überhaupt noemen? Ik ben Turk. Mijn hele familie - ouders, vrouw en kinderen - is er trots op dat ik, een jongen uit een arm vissersgezin, een positie aan het hof bekleed. Wat heb ik gedaan? Heb ik eigenlijk een keus gehad? In de gesprekken met mijn heerser heb ik verwezen naar de principes van de Chinese wijze Sun Tsu: Degenen die weten wanneer ten strijde te trekken en degenen die weten wanneer ze dat niet moeten doen, zullen zegevieren. Degenen die het onderscheid weten te maken of ze een grote of kleine troepenmacht in moeten zetten zullen overwinnen. Degenen die ongeoefende strijdkrachten tegemoet treden met geoefende, worden heersers.

Weliswaar zijn de stellingen van Sun Tsu gebaseerd op de strijd te land, maar toch.

Ik heb er veel baat bij gehad zijn ideeën mee te nemen naar zee. Ik zei:

‘Als we op grotere schaal een strijd met de Koerden aan willen binden, zullen wij permanent duizenden manschappen in de bergen in moeten zetten. Die hebben we ter zee nodig.’

Hij antwoordde niet.

Bij mijn laatste ontmoeting met de Sultan begreep ik dat Sun Tsu als gespreksonderwerp had afgedaan. Vanuit een nuchtere evaluatie was ik van mening dat een aanval op dat met paarden vertrouwde bergvolk een tragedie voor heel ons enorme rijk zou zijn. Het is niet mijn taak om te kwispelen bij de toevallige grillen van de heerser.

‘Waarom?’ zei de Sultan. - ‘Waarom?’ herhaalde hij.

‘Hebt U ooit een haai een inktvis zien verzwelgen?’ zei ik.

‘Dat is toch zeker een makkelijke prooi?’

‘Voor wie?’ Ik denk dat hij mijn triomfantelijke gelaatsuitdrukking opmerkte.

‘Voor de haai,’ antwoordde hij enigszins aarzelend.

‘De inktvis spuwt zijn inkt uit en terwijl de haai in verwarring raakt, legt de inktvis zijn tien armen om hem heen en verteert hem langzaam.’

Ik keek hem aan. Hij zei niets.

[p. 107]

Op weg naar de haven ontmoette ik Sinan, de architekt van de Sultan.

Hij groette niet. Zoiets zou je niet van hem verwachten.

Niet ver vandaar zag ik het grootste bouwwerk van de architect verrijzen: de Soleimanmoskee. Ik had nooit enige geestdrift doen blijken voor het feit dat de Sultan een moskee met zijn eigen naam neer wilde zetten.

Als de moskee klaar is, zal ze de grootste van het hele rijk zijn.

De architekt kon toch niet weten dat ik in ongenade was gevallen?

Wat een dwaasheid om de Aya Sofia te willen overstijgen. Is dat een teken van verval? Constantinopel kreeg destijds haar naam naar Constantijn de Grote.

Gisteravond gebeurde het. Soleiman de Tweede verzamelde al zijn militaire adviseurs. Als ik geen woord gezegd zou hebben, had mijn leven er anders uitgezien. Men zei dat er in de bergen schermutselingen waren geweest met enkele honderden Koerden. Toen kwam de vraag naar voren. De Sultan vroeg of iemand van ons dit volk kende. Het klonk vriendelijk. Zonder de minste vrees vlógen de woorden uit mijn mond, als dartele kalveren in het voorjaar.

‘Ja! Ik ken er enige. Ik heb met een aantal bij de marine gediend.’

‘Is het geen bergvolk?’ zei de heerser met rustige stem.

Buiten hoorden we de roofvogels over de Bosporus trekken.

Ik sprak geestdriftig en snel, in het vertrouwen dat mijn kennis van nut zou zijn. De Sultan had om advies gevraagd. Ik meende dat hij inzichten over dit trotse, zelfstandige volk wenste te vernemen.

Hij had er eigenlijk niet op gerekend dat er íemand was die iets van ze wist. Ik sprak in de waan dat elke reactie een positieve verrassing zou zijn. Uit eigen beweging, als een geste naar de Sultan en met de beste bedoelingen voor heel ons rijk, gaf ik mijn oordeel over de militaire vermogens van de Koerden. Wat ze aan wapens tekortkwamen, werd goedgemaakt door hun wil zich te verdedigen. Ik sprak zonder te merken dat de anderen rond de tafel stiller werden dan gewoonlijk.

Achter het venster scheen de maan boven de Bosporus. De schaduwen werden langer en donkerder.

De Sultan vroeg de anderen te vertrekken. Dat legde ik uit als een gulle geste te mijnen gunste. Hij staat bekend als een wijs heerser en strateeg. Hij wilde mij spreken - alleen. De anderen keken elkaar, mij en de Sultan aan, voor ze een buiging maakten en afscheid namen.

[p. 108]

Nadat ze waren vertrokken kwam er een mooie vrouw met twee flessen wijn en glazen binnen. Ze liep met snelle pas, blootsvoets. Ik merkte nog op dat ze hoge, puntige borsten had, van het soort dat lichtjes deint en de aandacht trekt.

Ik had verwacht dat hij me grondig over de Koerden uit zou vragen. Het was een warme avond. Hij vroeg me met hem het balkon op te gaan. De maan kwam op. Ik keek hem aan. Zijn gezicht glom van het zweet. Het werd vervuld van licht. Aan de overzijde van de Bosporus zagen we het Aziatische deel van de stad liggen.

Voor hij een slok uit zijn glas had genomen, vroeg hij: ‘Wat vind je van de gedichten van Yahia Bey?’

Hij bemerkte mijn verbaasde gelaatsuitdrukking. ‘Je kent zijn gedichten toch?’

‘Jazeker, maar ik -’

‘Geef antwoord.’

‘Zowel zijn taal als zijn onderwerpen zijn vernieuwend en gezond, en spreken me aan,’ zei ik.

Ik schraapte mijn keel.

‘Dat wist ik wel. Je stelt het nieuwe en het goede op prijs.’

Hij glimlachte.

Ik werd onzeker.

Hij zette zijn glas weg en keek uit over het park. Het duister stond op het punt alle onderscheid tussen struiken en bomen uit te wissen. De beuken, eiken, edel- en zilversparren, de dichte, ondoordringbare mirten en alle andere struiken waren veranderd in één groot massief geheel: zwart, in een park op de grens tussen Europa en Azië, tussen de Zwarte en de Middellandse Zee.

Men bracht ons een schaaltje gedroogde ansjovis.

Het toenemende duister scherpte mijn gehoor.

Een paar vogels, ik neem aan balkansperwers of schreeuwarenden, vlogen elkaar na. Hun geluid hieuw in de zwarte nacht. Hij bood me aan in het Paleis te blijven slapen.

Ik voorvoelde nog steeds geen gevaar.

Het was een vredige nacht. We ontbeten samen.

Ik praatte over de dichter Baki. Ik merkte dat hij daar prijs op stelde. Ik wilde mijn heer niet hinderen. Ik ben geen strijdlustig persoon. Het meest van al wenste ik een behaaglijk leven. Ik haat conflicten. Als er iets is waar ik nooit genoeg van krijg, dan is dat het lezen van of pra-

[p. 109]

ten over goede poëzie. Gesprekken over Baki geven troost. Zelf heb ik nooit de ambitie gehad poëzie te schrijven. Wat een geluk moet het zijn om vorm te kunnen geven aan een goed gedicht. Ik ken mijn beperking. Ik ben geen zot!

Bijna onmerkbaar sneden we het onderwerp aan waar hij niet over wilde praten. Betreur ik dat? Nee. Mijn onverstoorbaarheid verbaast me. Ik denk er nog eens over na. Nee, ik weet het zeker.

Ik liep naar de haven, ervan overtuigd gearresteerd te zullen worden. Zonder te talmen liep ik verder, het enorme plantsoen uit. De bloemen geurden. Ik zag de Bosporus zowel als de Zee van Marmara. De wind trok aan. Drie van onze karakteristieke koggen, met hun hoge stevens en twee masten, elk met een razeil, waren de golven zonder moeite de baas en zeilden met hoge snelheid in de richting van de haven. Besefte de Sultan wel dat ik degene was die er op was blijven hameren dat onze schepen lichter en sneller moesten zijn dan die van de vijand? Had hij zich ook maar enige moeite getroost te onderzoeken wie toch de vaartuigen heeft geconstrueerd die tot onze voorspoed ter zee hebben bijgedragen? Ik stond op het punt het paleis en het park te verlaten, die ik al honderden keren had bezocht, niet alleen om mijn opdrachtgever - in mijn hoedanigheid van adviseur - nuchtere oordelen over de krijgskunst ter zee te verschaffen, maar ook om een man te bezoeken met wie ik op vertrouwelijke voet begon te komen.

Ik liep voorbij de Aya Sofia en de pas begonnen bouw van de grootse Soleimanmoskee enkele honderden meters verderop, kwam langs markten en passeerde Armeniërs op weg naar hun werk, muildieren, ezels, joden met gevouwen handen, kinderen die twee katten achterna renden en stinkende bedelaars.

Ik dacht aan marteling. De folteringen, de pijnen, het lijden. Ik heb het gezien. Ik heb het gehoord. Ik weet wat het wil zeggen om te worden gemarteld.

De Sultan had me een nacht en een vriendelijke uitweg in de poëzie geboden. Aanvankelijk was ik er onzeker over waar ik me aan blootstelde, maar toen hij stil en duidelijk afwijzend werd, verkeerde ik niet langer in twijfel. Niemand had me geprest.

Ik hield in, keek naar de golven en dacht aan de tijd.

Ik kon mijn eigen ademhaling horen.

Welke formulering had hem ertoe gebracht mij te verstoten?

[p. 110]

Was het wat ik had gezegd over de haai en de inktvis?

Was het de irritatie van de heerser over de tegenstand van het slachtoffer?

Op de flauwe glooiing naar de haven zag ik enkele honderden meters verder een man op de weg liggen. Over hem heen stonden drie soldaten, elk met zijn eigen gevlochten eind touw.

Ze sloegen op hem in. Hij schreeuwde aanhoudend. Zij waren stil.

Het weer was mooi.

Thuis spelen mijn kinderen. Ze vragen mijn vrouw wanneer ik thuiskom. Zij is jarig.

Ik had verteld wat ik van de Koerden wist, niet uit heldenmoed of onwil, maar omdat ik dat als deel van mijn beroep beschouwde. Noem het plicht, voor mijn part. Ik vertelde de waarheid, voor mijn eigen genoegen.

Dat is mijn wraak.

In de volle wetenschap welk lot mij stond te wachten liep ik door in de richting van de haven.