KortVerhaal. Jaargang 31

[p. 102]

Destijds in de provincie
Ingo Schulze (Vertaling Ralph Aarnout)

We waren van de snelweg afgeslagen, reden over provinciale wegen vanuit het noorden op Berlijn af en zochten naar een plek om te lunchen. Ik hield me aan de verkeersregels en genoot van het landschap met zijn laanbomen, beukenbossen, meren en kaalgeoogste akkers. Al bijna tien jaar was ik hier niet meer geweest, vol verwachting was ik, en zonder dat ik wist waarom bijna vrolijk - totdat mijn bijrijdster bij het plaatsnaambord van S. zei: ‘Vroeger waren zulke stadjes veel interessanter. Toen vond je er altijd wel iets.’

‘Iets vinden?’

‘Ja, boeken.’

Opeens was ik even ontnuchterd als ik eerder nog opgewonden was geweest.

Iets dergelijks had ik een paar maanden eerder meegemaakt, toen ik onderweg was naar vrienden bij wie ik tijdens mijn studie veel over de vloer was gekomen. Toen ik hun huis naderde, zag ik dat de ruiten op de begane grond kapot waren, onkruid overwoekerde het pad naar de afgesloten voordeur... Ze waren allang verhuisd, ik was zelfs al bij ze op bezoek geweest in hun nieuwe huis. En toch zag ik ze in gedachten nog altijd in die oude ruimtes.

In de DDR waren de boekwinkels in provinciesteden en grotere dorpen heuse schatkisten - hoe kleiner het gat, hoe beter. Een kantoorboekhandel was vaak al genoeg reden om een auto- of een fietsrit te onderbreken. Zag je in een etalage een tot dan toe onontdekte schat, dan wachtte je ook graag tot de middagpauze voorbij was, of ging je staan mediteren voor een bordje met ‘Ben zo terug’. Was je met twee of meer belangstellenden, dan kon er strijd ontstaan. Wie had het boek het eerst gezien? Wie had de vorige keer voorrang gekregen? Wat in Dresden of Leipzig niet eens in de vitrine verscheen of nog dezelfde dag uitverkocht was, leidde in kleinere plaatsen vaak meerdere dagen, of onbegrijpelijk genoeg soms zelfs wekenlang een dommelend, onontdekt bestaan. In de provincie gebeurden de wonderen. Zomaar ineens stond je voor een grijs boek met witte opdruk Dubliners. Of je werd gehypnotiseerd door een donkerpaarse band van uitgeverij Insel:

[p. 103]

Nadja. Sowieso: Inselboeken! Op een zwarte band uit de Spectrumserie regen de letters zich aaneen tot sensaties als Malamud, Frisch en Pynchon, of een Reclamboek prees in al zijn schoonheid een naam als Singer, Camus, Onetti of Schmidt aan. Of van die weergaloze witte dichtbundels, met een omslag van pergamijnpapier: Tarkovski, Ungaretti, Pavese, Pasternak, Enzensberger, Auden, Pound, Celan, Benn, Stevens... Elk gehucht kon je leven veranderen.

Hoe je op die namen kwam? Je kende ze gewoon - van vrienden, uit nawoordenje stootte elkaar met je elleboog aan: daar ligt nog een exemplaar, wil jij het niet? - Oh! Dankjewel! Natuurlijk! Wie is dat?

Ronduit schokkend was het als je na meerdere bestellingen en bij herhaalde navraag, of na een pijnlijke ruiloperatie de nieuwe Führmann of Braun, of Kassandra of Horns Ende veroverd had, en het dan opnieuw kon kopen. Gebeurde dat vaker, dan rees er twijfel aan het belang van het boek. Oftewel: aan de explosieve kracht ervan. Toch kocht je het in de regel - om het cadeau te doen of door te verkopen.

Bij Reclamboeken sloeg je uit voorzorg toe, vooral wanneer de auteur niet uit het Oosten kwam. Die anderhalve mark of drie mark had je meestal wel. Boeken uit de Spectrum-serie kocht je sowieso, alleen al om de fotomontage op het omslag. Zodoende ontdek ik tot op de dag van vandaag nieuwe dingen in mijn boekenkast: ach, daar heb je Carver, en Heaney, en Donald Barthelme.

Wat niet ‘actueel’ was of geen publicatievergunning nodig had, was meestal wel beschikbaar en kon je nog eens in overweging nemen. Maar ook bij Dostojevski en E.T.A. Hoffmann, bij Novalis en Jean Paul deed je er goed aan meteen toe te slaan. De werkelijke problemen rezen bij de twintigste eeuw, maar het begon al met Baudelaire en Rimbaud. Ondanks uitgebreid speuren kreeg ik nooit alle zeven delen Proust bij elkaar.

Af en toe twijfelde je te lang, dacht je dat die drie delen Alexander Blok het nog wel een tijdje zouden houden. Sommige boeken, de memoires van Ehrenburg en Neruda's Canto General bijvoorbeeld, kocht ik enkel op aandringen van een boekhandelares. Net als Babels Rode ruiterij - maar zou ik vrijwillig propaganda gaan zitten lezen?

Mijn leraar Latijn, een Brecht-kenner, beklaagde zich er voor de klas eens over - een rechtstreeks verwijt aan ons - dat de boeken van Platonov in de boekwinkels stonden te verstoffen. Hij sloeg met vlak-

[p. 104]

ke hand tegen zijn voorhoofd en riep: ‘Dat gaat er bij mij gewoon niet in! Platonov!’

Beschrijf ik hier nou een bedenkelijk, een armzalig soort geluk? Omdat het uit restrictie en gebrek voortkwam? Omdat er belangrijke auteurs waren van wie we niets konden lezen, terwijl van het oeuvre van veel andere auteurs hoogstens een splinter verscheen?

Tegenwoordig heeft de literatuur zich van het platteland teruggetrokken in stadse oases - en in antiquariaten. Daarbuiten bestaat ze enkel virtueel, op de computer, zo exterritoriaal als een benzinestation.

Ja, tanken moesten we ook, we lunchten bij de Aalhof en twee kilometer verderop stopten we voor de derde keer: bij een antiekwinkel.

Nadat ik onder toezicht van de verkoopster de kamer met militaria had bezichtigd, stootte ik voor een vitrinekast met albums vol sigarenplaatjes tegen een Chiquita-bananendoos met pockets van Reclam Leipzig voor vijftig pfennig per stuk: Sarah Kirsch, Musik auf dem Wasser, Pavese, Bobrowski, Musil, Mandelstam, Rilke.

Glimlachend kwam mijn bijrijdster naar me toe. Ze had haar armen rond een enorme aardewerken schotel geslagen, waarin een brievenweger van filigraan stond. Ze probeerde de namen te ontcijferen op de boeken die ik tegen mijn buik gedrukt hield. ‘Waarom koop je die eigenlijk?’ Geen vraag had me meer kunnen verrassen.

Ik had al deze boeken al, ik had elke centimeter boekenplank dringend nodig, ze waren te vergeeld om cadeau te doen en zelfs mij schenen ze niet overdreven kostbaar toe. Ben ik nostalgisch of gewoon verkeerd geconditioneerd?

‘Vind jij ze ook niet ontzettend voordelig?’ vroeg ik terwijl ik de boeken teruglegde in de doos. Ze haalde haar schouders op en ik klopte het stof van mijn overhemd.