De Tweede Ronde. Jaargang 28

[p. 175]

't Blauwe Bodenmeer
Hein Walter

Het is nooit zonder risico om een gedicht van iemand anders uit te leggen; haal je er wel uit wat er in zit, en ook: haal je er niet te veel uit. Natuurlijk kan een lezer soms beter en dieper zien dan de dichter zelf, maar alleen de dichter kan zeggen welke gedachten belangrijk waren bij het noteren van de zinnen. Daarom wil ik eens een gedicht van mijzelf uitleggen, waarmee niet uitgesloten is dat er meer over het gedicht gezegd kan worden.

Het gedicht is een collage van de eerste twee sonnetten van de cyclus ‘Herinnering’ van J.A. Dèr Mouw. Een min of meer toevallige keus: ik zocht een gedicht met opvallende woorden. Ik koos alleen de eerste twee sonnetten omdat die een kleine eenheid vormen binnen die cyclus. De inhoud van de oorspronkelijke gedichten was aanvankelijk niet belangrijk, en sterker nog, ik wilde de gedichten eigenlijk ook niet kennen omdat ik anders te veel gestuurd zou worden door Dèr Mouw, maar de dood speelt in beide gedichten een grote rol.

Mijn werkwijze was als volgt: ik typte de twee gedichten over, knipte de woorden los van elkaar, zodat de tafel vol lag met losse woorden. De eerste tien minuten heb ik alleen maar gekeken. Daarna zocht ik voorzichtig woorden bij elkaar, halve zinnen. De keuzes maakte ik impulsief.

Bij deze methode (die ik vaker gebruik) is het zo, dat als eenmaal de eerste zin op tafel ligt, niet alleen de toon is gezet, maar ook de inhoud van het gedicht al duidelijk is. Vanaf dat moment zoek ik woorden die passen in de inhoud. De woorden die niet passen, blijven ongebruikt.

't Blauwe Bodenmeer

Een man staat op de oever van zijn leven:
langzaam strijkt de dood neer op zijn voorhoofd.
Hij hoort de vlakte van het meer.
Hij hoort de laatste sneeuw.
Hij hoort de klokslag van de veerman
die herinnering tot afgrond splijt.
De man kijkt weerloos in zijn ziel.

[p. 176]

 

't Is niet de dood die sart en nauwelijks eindigt,

 

maar het is angst, de ongeduldige, die spreekt.

 

Wie luistert: hem zit de dood als waanzin

 

in zijn keel met tinteling en hoefgeklop,

 

een late ruiter op zijn schaduwpaard,

 

sneeuwstuivend, worgend.

 

Luister oor, hij beukt en bonkt,

 

hij komt, goddank, hij komt.

De titel: 't Blauwe Bodenmeer - Een plaatsbepaling, het gedicht kan nog alle kanten op. Een man staat op de oever van zijn leven - een man is aan het einde gekomen van zijn leven en staat aan de oever van een meer. Hij staat, kijkt, wacht af.

Langzaam strijkt de dood neer op zijn voorhoofd. - De dood (een klein vliegend, vogelachtig wezen?) strijkt behoedzaam op het voorhoofd van de man. Ik dacht hierbij aan de olie, het laatste heilig sacrament, die op het voorhoofd van een stervende wordt aangebracht door een priester.

Hij hoort de vlakte van het meer. - Is de man nu dood? Hij is in ieder geval niet van zijn gehoor beroofd. Hij hoort de vlakte van het meer. Kun je een vlakte horen? Ja, vraag het aan een blinde, die hoort of voelt aan de stilte of een landschap weids is of vol. Als je stervend bent (of al gestorven), zegt het gedicht, hoor je dingen die je nooit eerder hoorde.

De vlakte staat voor mij voor eenzaamheid, een emotie die onlosmakelijk met sterven lijkt verbonden.

Hij hoort de laatste sneeuw. - Kun je sneeuw horen vallen? Vraag het de blinden.

De laatste sneeuw. De allerlaatste sneeuw. De man hoort voor het allerlaatst (en misschien ook wel voor het eerst) het vallen van sneeuw. Wat een melancholie. Afscheid, treurnis, ook emoties die voor mij verbonden zijn met doodgaan.

Hij hoort de klokslag van de veerman - Daar komt de veerman. Zal hij de man naar gene zijde brengen? Klokslag: zijn tijd is gekomen. Maar ook klinkt daarin het kolken van het water door.

die herinnering tot afgrond splijt - Nu gaat het beginnen. Er is geen terugweg voor de man.

Ik geloof in reïncarnatie. En ook dat, voordat je reïncarneert, je in het reine moet komen met het laatst geleefde leven. Volgens Rudolf Steiner

[p. 177]

herleef je je leven na je dood. Je herleeft je eigen leven, maar je bent je ook bewust van wat anderen voelden en dachten van jou. Er is dan een soort onbegrijpelijke verbondenheid met alles en iedereen. Je ziet en voelt het leven dat je hebt geleefd in al zijn facetten (goede en slechte). De man in het gedicht staat aan de duizelingwekkende afgrond die zijn leven is.

De man kijkt weerloos in zijn ziel. - In de vorige regels heeft de man geluisterd, nu moet hij zien. Hij moet onder ogen zien wat hij gedurende zijn leven anderen heeft aangedaan. Alleen op die manier kan er sprake zijn van leren, en dus van een hopelijk beter volgend leven. Dat kijken zal geen pretje zijn.

't Is niet de dood die sart en nauwelijks eindigt,

maar het is angst, de ongeduldige, die spreekt.

- Hier neemt het gedicht een wending: het gaat niet meer over de man, maar over hoe mensen soms tegen de dood aankijken. De angst voor de dood kan een leven ernstig verzieken.

Wie luistert: hem zit de dood als waanzin

in zijn keel met tinteling en hoefgeklop,

een late ruiter op zijn schaduwpaard,

sneeuwstuivend, worgend. - Als je luistert naar de doodsangst, dan lijkt het of de dood al bezit van je neemt tijdens je leven; je hartslag verandert in het hoefgeklop van het schaduwpaard (een van de paarden van de Apocalyps?). De ongenoemde raad die in deze zinnen ligt verborgen, is om tijdens je leven niet te veel met de dood bezig te zijn; luister niet naar de angst.

Luister oor, hij beukt en bonkt,

hij komt, goddank, hij komt. - Als je dan tóch luistert naar die doodsangst, dan zul je denken dat je de dood zal horen naderen. Als het dan werkelijk zover is, zal de dood een bevrijding zijn, zoals de laatste zinnen van dit gedicht bevrijdend zijn na zoveel deprimerende zinnen.

Dèr Mouw probeerde in zijn gedichten uitdrukking te geven aan zijn diep religieuze (Hindoe-) inzicht dat de menselijke ziel (Atman) gelijk is aan de wereldgeest (Brahman). Met andere woorden, het ‘ik’, de waarneembare wereld en God vallen samen.

Het bijzondere bij het nieuwe gedicht is, dat niet alleen de woorden van Dèr Mouw dezelfde zijn gebleven, maar dat ook de inhoud religieus

[p. 178]

is gebleven, slechts getransformeerd in een geloof, dat misschien helemaal niet wezenlijk anders is dan wat Dèr Mouw geloofde.

Van gedichten wordt wel eens gezegd dat ze ingefluisterd worden door een hogere macht. Als dat inderdaad zo is, dan maakt die hogere macht deel uit van het gedicht. De volgorde van de woorden kun je veranderen, maar het gedicht blijft bezield.

De oorspronkelijke gedichten, de eerste twee gedichten uit de cyclus ‘Herinnering’:

zoals de ruiter over 't bodenmeer, -
Voortvloog sneeuwstuivend 't paard. 'T werd schemering.
Zijn schaduw, blauwe reus, tot grauw verging.
Ook 't laatste violet. De nacht zonk neer.

Eindigt dan nooit de vlakte? Nauwelijks meer
Ziet hij de grens van sneeuw en kimmenring.
Goddank! Uit verre lamp een tinteling:
Hij moét naar de overkant - Hij staat aan 't veer.

Verbijsterd spreekt de veerman. En hij hoort.
Maar hoort iets anders: hoort, hoe zijn galop
Beukt, bonkt op 't ijs met razend hoefgeklop,

Iedere sprong een klokslag aan de poort
Van ongeduld'ge dood: hij sart hem op.
Hij komt - Daar splijt de deur - Een worgend koord -

en aan de man, die dood op de oever gleed,
Dood, dood náást 't ijs - terwijl de veerman sprak -
In stervend oor klepelend hoefgeklak,
In dichte keel vergeefs gewilde kreet,

Denkt vaak, wie langzaam oud werd in veel leed:
Zijn leven ziend, begrijpt hij niet, dat 't strak-
Gespannen, door de smart gebonsde vlak
Van 't breekbaar denken niet tot waanzin spleet.

[p. 179]

 

Hij luistert, weerloos: oude herinnering

 

Mummelt van Toen, en Toen. En 't is, als viel

 

 

 

Over zijn Ik late angst en duizeling

 

Om wat er loerde in de afgrond van zijn ziel.

 

 

 

Hij luistert; en zijn hand, weifelend, strijkt

 

Over zijn voorhoofd. En hij zit; en kijkt -

tekening Mars Gremmen