De Tweede Ronde. Jaargang 26

[p. 103]

Essay

[p. 104]

Uit: ‘Mein Leben’^*
Marcel Reich-Ranicki
(Vertaling Paul van den Hout)

Ik had een kennis bezocht, van wie ik iets nodig had. Bij hem trof ik dingen, waarop ik niet had gerekend: Duitse boeken. Opeens viel mijn oog op een kleine, fraai uitgevoerde bundel: Doktor Erich Kästners Lyrische Hausapotheke, in 1936 in Zürich gepubliceerd. Ik las meteen het gedicht waarmee de bundel opent: Das Eisenbahngleichnis. Het begint aldus: ‘Wir sitzen alle im gleichen Zug/ und reisen quer durch die Zeit,’ en eindigt: ‘Wir sitzen alle im gleichen Zug./ Und viele im falschen Coupé.’

Ik wilde die bundel per se hebben: ik zou hem meteen hebben gekocht, als dat mogelijk was geweest. Nee, overnemen kon ik hem niet, en hij was ook in geen enkel antquariaat in het getto te vinden. Niettemin werd hij mij uitgeleend - voor een beperkte tijd, wel te verstaan. Een meisje, dat Teofila heette maar Tosia werd genoemd, en dat hierna nog vaker ter sprake zal komen - Tosia, dus, heeft voor mij Kastners Lyrische Hausapotheke met de hand gekopieerd. Ze heeft de gedichten ook geïllustreerd en ten slotte de bladzijden zorgvuldig aan elkaar genaaid. Het op die manier ontstane boek kreeg ik voor mijn eenentwintigste verjaardag - op 2 juni 1941 in het getto van Warschau. Heeft iemand ooit een mooier cadeau voor mij bedacht? Ik weet het niet. Maar nooit heb ik een geschenk gekregen, waaraan meer moeite was besteed - en meer liefde.

Daar zaten we dus met ons tweeën, Tosia en ik, en langzaam en peinzend lazen wij in het donker en bij het schaarse licht die Duitse verzen, die zij voor mij had overgeschreven. Van een nabijgelegen ingang naar het getto hoorden we af en toe Duitse schoten en joodse kreten. We krompen ineen, en we rilden. Maar die nacht hebben we dóórgelezen - in Die Lyrische Hausoptheke. Verrukt waren wij, nog niet lang bekend als we waren met de liefde, van de ietwat weemoedige, maar prachtige ‘Sachliche Romanze’. Zo lazen we dus van die twee mensen die de liefde na acht jaar plotseling kwijt waren geraakt, ‘wie anderen Leute ein Stock oder Hut.’ En die

* Zie ook ‘Vertaalde poëzie’

[p. 105]

domweg niet konden begrijpen hoe dat was gebeurd. We dachten aan onze gezamenlijke toekomst waarvan - daarvan waren we overtuigd - geen sprake kon zijn - tenzij misschien in een concentratiekamp. We lazen de irriterende vragen ‘Kennst du das Land, wo die Kanonen blühn?’ en ‘Wo bleibt das Positive, Herr Kästner?’ We glimlachten om de typering van de streber (‘Die Ahnen kletterten im Urwald./ Er is der Affe im Kulturwald’). We schrokken van de vermaning: ‘Nie dürft ihr so tief sinken,/ von dem Kakao, durch den man euch zieht,/ auch noch zu trinken.’ Midden in ons ellendige bestaan troffen ons de twee regels met de titel ‘Moral’, die acht woorden: ‘Es gibt nichts gutes,/ ausser: man tut es!’

Ik weet het: tot de grote Duitse poëzie kan men Kästners gebruikslyriek beslist niet rekenen. Toch hebben zijn intelligente, elegante en toch ietwat sentimentele gedichten mij indertijd geroerd en geboeid, me enthouisast gemaakt. Wat zich dagelijks om mij heen afspeelde, kon niet zonder invloed blijven op wat ik las. Te midden van de ellende in het getto van Warschau, in een tijd dus waarin ik dagelijks rekening moest houden met de dood, viel het mij zwaar romans of zelfs maar verhalen te lezen. [...]

Dat ik ooit nog kennis zou maken met Kästner, op die gedachte ben ik nooit gekomen. Los van het feit dat mijn kansen om de oorlog te overleven microscopisch klein waren, zou ik tegen iemand die mij een ontmoeting met Kästner zou hebben voorspeld waarschijnlijk hebben gezegd dat zoiets even absurd was als het idee van een ontmoeting met Wilhelm Busch of Christian Morgenstern. In de herfst van 1957, toen ik nog steeds in Polen woonde, bezocht ik de Bondsrepubliek. Mijn reis begon in Hamburg en voerde mij over Keulen en Frankfurt naar München. Ik probeerde meteen Kästners telefoonnummer te achterhalen. Dat bleek allerminst eenvoudig, maar ten slotte lukte het me. Toen Kästner hoorde dat ik een literatuurcriticus uit Warschau was - zulke lieden zag je toen zelden in München - maakte hij geen bezwaar: hij stelde voor dat we elkaar in Café Leopold in Schwabing zouden ontmoeten.

Hij was weer populair, zoals indertijd, vlak vóór 1933. Hij werd gewaardeerd, zij het, geloof ik, nog steeds ondergewaardeerd. Zojuist was hem de Büchnerpreis toegekend. Een zevendelige uitgave van zijn ‘Verzamelde Geschriften’ was in voorbereiding. Met dat al maakte hij de indruk van een niet zozeer respectabel als wel uiterst aimabel mens, slank en charmant, vlot en elegant. Wanneer je be-

[p. 106]

dacht dat hij 58 was, kwam hij verbluffend jong op je over.

Nadat Kästner voorkomend antwoord had gegeven op mijn vragen, wilde hij weten hoe het mij in de oorlog was vergaan. Zo beknopt mogelijk vertelde ik hem over het getto van Warschau, waardoor ik als vanzelf over zijn gedichten kwam te spreken. Ik liet hem mijn handgeschreven, toevallig bewaard gebleven en inmiddels danig verfomfaaide exemplaar zien van zijn Lyrische Hausapotheke. Hij was verrast en werd zwijgzaam. Hij had zich van alles kunnen voorstellen, zei hij, maar niet dat zijn verzen in het getto van Warschau gelezen, laat staan met de hand gekopieerd waren - zoals men dat in de Middeleeuwen met literaire teksten had gedaan. Hij was ontroerd. Ik geloof dat de mondaine dichter tranen in zijn ogen kreeg.