De Tweede Ronde. Jaargang 26

[p. 84]

Het vermoeden van toorn
Wim Reilingh

‘Toorn imponeert, woede compromitteert.’ Tot die conclusie komt in Bordewijks ‘Karakter’ de jonge Katadreuffe nadat hij, tot blinde razernij gebracht door de provocaties van Dreverhaven, een dolkmes in diens bureaublad heeft gejaagd. ‘Nog iets meer verblinding, de stoot een meter naar voren, en hij zou als vadermoordenaar hebben terecht gestaan.’

Wat Katadreuffe zichzelf vooral kwalijk neemt, is dat hij zijn zelfbedwang en daarmee zijn waardigheid is kwijtgeraakt. Hij heeft het op een schelden gezet, zijn vader een ploert genoemd (overigens zonder daarbij de beleefdheidsvorm uit het oog te verliezen) en is ‘als een dolleman’ het huis uitgerend. Misschien niet het verstandigste wat hij had kunnen doen, maar wel algemeen menselijk; met die vadermoord zou het ook bij iets meer verblinding wel losgelopen zijn.

Het verschil tussen toorn en woede komt verder niet ter sprake; de mededeling wordt als een aforisme aan de situatie toegevoegd en suggereert daardoor dat ‘toorn’ voor Katadreuffes woede werkelijk een alternatief zou zijn geweest.

Natuurlijk is het een begrip met een subjectieve lading; de een denkt erbij aan Jezus, de ander aan het monster van Frankenstein, maar hoe ruim je het ook opvat, het kan in geen geval van toepassing zijn op een twintigjarige die in machteloze drift zijn vader de oren zou willen wassen, en al helemaal niet met een kolos als Dreverhaven in de vaderrol. Schelden is voor Katadreuffe in dit geval de enig denkbare reactie. Zijn woede is een natuurlijke opwelling, geïnspireerd en bevrijdend als een niesbui en juist door zijn oprechtheid niet compromitterend of schadelijk. Wanneer hij zijn woede bedwongen had en geprobeerd te imponeren met een kunstmatig opgewekte toorn, zou het niet alleen on-imponerend maar bovendien zielig zijn geweest.

Om dat vast te stellen hoef je het begrip niet gedefinieerd te hebben, want het is hier niet de toorn zelf die irriteert, maar de onoprechtheid ervan. Dat oprechte toorn indrukwekkend is, valt ook zonder voorbeelden nog wel vol te houden. Maar is het ook mogelijk om ‘toorn’ te definiëren en er voorbeelden van te geven?

[p. 85]

Van Dale houdt het op ‘gramschap, driftvervoering’. Maar ‘gramschap’ heeft niet de uitdrukkingskracht van ‘toorn’, en ‘driftvervoering’ drukt precies de toestand uit waarin Katadreuffe zich al tot vadermoord gedreven zag; niets imponerends dus.

Volgens Gerrit Komrij in ‘Humeuren en temperamenten’ is juist de gramschap een superieure en daarbij permanente toestand (‘althans, in sommigen van ons’). ‘Kwaadheid en woede en toorn’ zijn maar scherven van haar glans, minuscule afgezanten van haar troon. ‘Gramschap’ als een soort oermoeder dus, waarvan alle vormen van ontstemming min of meer inferieure nakomelingen zijn.

Natuurlijk heeft zo'n definitie alle recht van bestaan, maar het is niet de mijne. Ten eerste valt er op het woord zelf teveel aan te merken. Gram-schap. Het is halfslachtig samengesteld; geen woord uit één stuk zoals Toorn. Waarom en wanneer is dat ‘schap’ er eigenlijk aangeplakt? ‘Gramschap’ is net zo min Nederlands als ‘toornschap’. Alleen al het feit dat die zinloze toevoeging mogelijk is geweest, bewijst de inferioriteit van de Gram.

Daarbij wegen de a's in ‘gramschap’ zowel qua sonoriteit als in grafisch opzicht niet op tegen het gewicht van de aaneengesloten o's in ‘toorn’.

Toorn is een ultieme manifestatie, niet van woede, maar van zichzelf. Toorn heeft geen nakomelingen, verwanten of gelijken. Toorn is een volkomen geïsoleerde grootheid. Een definitie valt er daarom ook niet van te geven. Wel zou het in beginsel mogelijk moeten zijn het begrip althans te illustreren. Dat wil zeggen: in de kunst moet het mogelijk zijn om de toorn in zijn volledige onaantastbaarheid tot uitdrukking te brengen. Maar zijn er ook voorbeelden van te vinden, en dan in het bijzonder in de literatuur?

Niet bij Bordewijk in elk geval, terwijl hij toch wel een meester van humeuren en temperamenten genoemd mag worden. Woede, drift, wraakzucht of gewone gepikeerdheid; hij is er ruim in gesorteerd, maar naar de oprechte toorn zoek je tevergeefs. Op het eerste gezicht lijkt Dreverhaven met zijn fysieke ontzaglijkheid tot een imposante toorn in staat, maar als puntje bij paaltje komt is hij niet meer dan een infantiele pestkop, slechts in staat tot destructieve razernij en laf zelfbeklag.

De Bree, de onderwijzer die in ‘Bint’ met blote handen ‘de Hel’ weet te temmen is in zijn grimmigheid imponerender, maar toornig kun je hem evenmin noemen. In feite is hij een idealist, zij het zon-

[p. 86]

der al teveel illusies en volkomen gespeend van sentimentaliteit. Toorn is belangeloos en objectief. De Bree heeft wel degelijk zijn belangen en zijn voorkeuren. Zelfs in zijn rauwste woede blijven zijn ambities die van een welzijnswerker.

Het dichtst erbij komt nog Aga Valcoog, de ijzerhandelaarster uit ‘Noorderlicht’; een vrouw als een sterloze nacht, die pijpjes rookt en zich in boze afzondering aan jenever bedrinkt. Ze lijkt in haar majestueuze dreiging werkelijk een monument van wat ‘toorn’ zou kunnen heten, dat wil zeggen: haar bestaan zoals dat in de herinnering blijft hangen wekt die indruk. Bij herlezing stuit je echter op vergeten details die getuigen van opportunisme, handelsgeest, kleinzieligheid, gevoel voor humor zelfs. Daarmee verliest Aga Valcoog haar donkere onaantastbaarheid en wordt menselijk.

De toorn verdraagt geen details en geen menselijkheid.