De Tweede Ronde. Jaargang 24

[p. 8]

Bakkersgist
Hans Ree

De volgende twee dagen zou er niet geschaakt worden, dus we hadden een lange vrije avond. Het toernooi was in Lone Pine, een dorpje in Californië. Er waren twee vrije dagen achter elkaar, niet omdat we zo lang nodig hadden om uit te rusten, maar omdat de organisatoren ieder jaar hoopten op de komst van Bobby Fischer, die de leefregels van een religieuze sekte volgde en daardoor op vrijdag en zaterdag niet schaken wilde. Fischer kwam niet.

De volgende dag zouden we naar Las Vegas gaan, waar we 's avonds zouden aankomen, 's nachts gokken en dan vroeg in de middag weer teruggaan naar Lone Pine.

Het was een avond van internationale verbroedering. ‘Zullen we schoenen ruilen?’ vroeg de Mexicaan. Hij trok ze zelf al uit. Het waren mooie kleine laarsjes die er heel duur uitzagen. Mijn schoenen waren oud en goedkoop. We ruilden en de laarsjes pasten me precies. Het was meer een geschenk van de Mexicaan geweest dan een eerlijke ruil.

Hoeveel er ook gedronken wordt, het gesprek komt toch altijd op schaken terug. De Mexicaan was niet zo'n sterke schaker en hij zei iets wat ik onzin vond. Juist omdat ik net die mooie laarsjes van hem had gekregen, ging ik er hard tegenin.

‘Denk je dat ik een patzer ben?’ vroeg de Mexicaan geschokt. Patzer is het woord dat we gebruiken voor een heel slechte schaker. ‘Ja, ik denk dat je een patzer bent,’ zei ik. Hij kon zijn oren nauwelijks geloven. Toen het tot hem doorgedrongen was, wilde hij zijn laarsjes weer terug. Ik trok ze uit met een gevoel van opluchting, want ik ben er niet goed in om geschenken te ontvangen. Wie een geschenk geeft zonder daartoe verplicht te zijn, is de baas.

Als er gezegd wordt dat hoogmoed voor de val komt, wordt meestal bedoeld dat die hoogmoed een oorzaak van de val is. Vaak is het omgekeerd. Iemand voelt de val aankomen en daardoor wordt hij hoogmoedig, uit zwakte. Hij bouwt een verdedigingsmuur.

Als drie schakers door een draaideur gaan, gaan ze in volgorde van hun Elo-rating, is er eens gezegd. We koesteren onze hiërarchie. Drie keer per jaar komt de nieuwe ratinglijst uit en dan kijken

[p. 9]

we hoe hoog we de komende maanden op de wereldranglijst zullen staan en wie we voor moeten laten gaan bij de draaideur. De hiërarchie is hard, maar harder nog is het omgaan met de buitenwereld die totaal geen weet heeft van de subtiele nuances van onze hiërarchie.

‘Het mooie van schaken is dat het je de deemoed van de nederlaag leert,’ zei Kasparov eens. Dat ook de overwinning tot deemoed zou kunnen leiden, kwam kennelijk niet bij hem op. Zou hij weten dat het dna van bakkersgist voor vijftig procent overeenkomt met dat van de mens, ook als die heel goed kan schaken? Het bakkersgist bekommert zich niet om overwinning of nederlaag, daar zouden we nog wat van kunnen leren.

Behalve de hoogmoed van de sterke schaker is er ook de hoogmoed van de eerlijke schaker.

We waren in Las Vegas geweest en nu speelden we op zondag de laatste ronde van het toernooi. Er waren toen nog afgebroken partijen, wat betekende dat de partij na vijf uur spelen twee uur onderbroken werd.

Ik had een afgebroken partij tegen een Joegoslaaf. Er was een afscheidsfeestje in het huis van de rijke uitvinder die het toernooi betaalde, maar ik ging natuurlijk eerst naar mijn motelkamer om mijn partij te analyseren. Binnen een kwartier was duidelijk dat het remise stond. Wie zou proberen te winnen, zou verliezen. Ik ging naar het feestje van de rijke man.

Dat was wel indrukwekkend. Buiten waren schotelantennes waarmee de uitvinder het radiocontact met de hele wereld onderhield. Er liepen gewapende bewakers over het gras en als je binnenkwam begreep je waarom dat was. Een snelle blik op de schilderijenverzameling leverde een Frans Hals, een Jeroen Bosch en een kleine Rembrandt op.

Het was eigenlijk onverantwoord om hier schakers los te laten, vies volk dat achteloos een sigarettenpeuk op een oude meester uitdrukt. Ik wist het nog niet, maar het jaar daarop zou de uitvinder nog wel het toernooi betalen, maar geen feestje meer voor de schakers geven, omdat dronken IJslanders weliswaar geen peuken op de meesterwerken hadden uitgedrukt, maar wel aan de prachtige kroonluchters op de toiletten waren gaan hangen.

De Joegoslaven hadden natuurlijk ondertussen ook uitgevonden dat mijn partij remise zou moeten worden. Mijn tegenstander was

[p. 10]

er niet, maar wel een begeleider van de Joegoslavische ploeg. Hij kwam naar me toe en zei glimlachend: ‘Het is beter het geld te delen dan het punt te delen.’

Ik begreep wat hij bedoelde. Als er iemand zou winnen, wie van ons tweeën dat ook was, dan zou ons gezamenlijke prijzengeld aanzienlijk hoger zijn dan als we remise zouden maken. Remise of verlies maakte financieel niet zoveel uit, winst betekende een hoge prijs.

Mijn Joegoslavische tegenstander was zwakker dan ik en hij was ook armer. Hij had een zieke oude moeder voor wie hij dure medicijnen moest kopen die in Joegoslavië niet te krijgen waren.

Ja, hoor eens even, als we met iedere arme schaker met een zieke moeder een deal moeten sluiten, dan is het eind zoek.

Hij stond me al op te wachten buiten de speelzaal. Het leek hem het beste dat hij de partij zou winnen, want op het oog stond hij een tikje beter. Maar als ik dat liever had, mocht ik de partij ook winnen, al zou de verdeling van het gemeenschappelijke prijzengeld dan natuurlijk iets ongunstiger voor me moeten worden. Wie mag winnen krijgt minder geld, dat is logisch.

‘De partij is duidelijk remise, dat ziet iedereen, en als een van ons zou winnen, zou dat een schandaal geven,’ zei ik. ‘Ik bied remise aan.’

‘Dan spelen we,’ zei de Joegoslaaf. We speelden, hij probeerde te winnen terwijl dat niet kon en hij verloor, wat hij van tevoren geweten moest hebben. ‘What a scandal,’ zei een toeschouwer die de partij gevolgd had. Die was ook niet gek en begreep wel dat ik nooit op een normale manier had kunnen winnen.

Ik had de hoogmoed van de onomkoopbare getoond, maar de Joegoslaaf had ook zijn trots. Hij wist dat hij zou verliezen, maar hij verloor liever dan dat hij me mijn eerlijke remise gunde. De onomkoopbare is onuitstaanbaar, omdat hij zich in de wereld van de profs gedraagt als een rijke amateur voor wie het er eigenlijk niet zoveel toe doet.

Als je ouder wordt en steeds slechter gaat schaken, komt er een andere vorm van hoogmoed: de hoogmoed van de nederigheid, van de verlichte ziel die niet meer speelt om te winnen, maar om de schoonheid van het spel.

Je denkt aan de Papoea's die volgens Rudy Kousbroek net zo lang bleven voetballen tot het gelijk stond. Echt verlicht waren die

[p. 11]

Papoea's nog niet, want juist door winst te vermijden, lieten ze zien hoe belangrijk ze dat vonden, maar een eind op weg waren ze toch wel. Er wordt gezegd dat er oude schakers zijn die geen pijn meer beleven aan een nederlaag.

Ik probeerde te winnen, wat niet meer lukte, daarna probeerde ik het verschil tussen winst en verlies niet belangrijk te vinden, wat ook niet lukte, en nu probeer ik om ook dat niet belangrijk te vinden. Dat zal ook niet lukken, maar de volgende stap op deze terugtocht is gelukkig te ingewikkeld om nog gedacht te kunnen worden.