De Tweede Ronde. Jaargang 23

[p. 127]

‘Un grand sommeil noir’:
een voorbeeld van het muzikale dichten van Paul Verlaine
Henriette Ritter

Zoals bij zoveel dichters van de XIXe eeuw speelt de muziek een centrale rol in het oeuvre van de dichter Paul Verlaine (1844-1896). Van zijn programmatische gedicht ‘Art poétique’, is de eerste versregel ‘Muziek op de allereerste plaats’ (De la musique avant toute chose) natuurlijk de meest fameuze illustratie van deze muzikale preoccupatie. Daarnaast dragen zijn dichtbundels of gedichten veelzeggende titels als La Bonne Chanson, Ariettes oubliées, Romances sans paroles of ‘Berceuse’ zoals de oorspronkelijke titel van ‘Un grand sommeil noir’ luidde. Ook ontkomt Verlaine niet aan de wagneriaanse ‘hype’ die het culturele leven van Frankrijk en Europa in de tweede helft van de XIXe eeuw beheerste. Enkele gedichten zijn geïnspireerd door het werk van Wagner (zoals: ‘Nuit du Walpurgis classique’, ‘Parsifal’, ‘Saint Graal’); en hij citeert een aantal malen de grote Duitse componist in enkele prozateksten, alhoewel deze teksten niet te vergelijken zijn met het enthousiaste en beroemde artikel over de opera Tannhäuser van de drieëntwintig jaar oudere Baudelaire.

Dit accent op het thema muziek heeft niet zozeer te maken met Verlaines muzikaliteit in de traditionele zin van het woord: muziek is een centraal begrip in zijn opvatting over kunst en poëzie. Evenals Schopenhauer beschouwt de dichter van ‘Un grand sommeil noir’ (en dit geldt meer in het algemeen voor de symbolistische dichters) muziek als de hoogste kunst (cf Dresden, 1980, p. 157). Dit betekent overigens niet dat alleen de musicus in staat zou zijn muziek te maken en het voorrecht zou hebben om deze vorm van kunst par excellence te bereiken. In zijn ‘Art poétique’ wordt duidelijk dat voor Verlaine muziek niet zozeer een kwestie van noten is maar meer een van woorden. Ook de dichter is in staat muziek te maken, althans, als hij op een bepaalde manier zijn dichterlijke werkzaamheden verricht en op een bepaalde manier omgaat met dichterlijke zaken als ritme en rijm. Hij moet bijvoorbeeld kiezen voor het impair, een oneven aantal lettergrepen per versregel. Door deze aanbeveling, verzet Verlaine zich tegen een eeuwenoude

[p. 128]

dichterlijke traditie waarin de alexandrijn, die uit twaalf lettergrepen bestaat, een ereplaats heeft (cf H. van den Bergh, 1994, p. 87). Wat het rijm betreft: dat is volgens Verlaine onontkoombaar. Zonder rijm, geen Franse dichtkunst, zegt hij zo ongeveer in ‘Un mot sur la rime’ (cf Oeuvres complètes en prose, p. 696 e.v.). Maar op dit punt eveneens dient de moderne dichter zich af te keren van de traditie door te kiezen voor een muzikaal rijm, een rijm dat het dichtst bij de assonantie ofwel het klinkerrijm ligt.

Deze aanbevelingen zijn een impliciete kritiek op de dichtkunst van zijn tijd die voornamelijk beheerst werd door de uitlopers van de Romantiek en de Parnasse, waar Verlaine een korte tijd zelf ook bij hoorde. De gedichten van deze stromingen worden gekenmerkt door retorische alexandrijnen, klinkende rijmen en een overdadig gebruik van picturale beelden. Gedichten waar deze kenmerken in voorkomen, zijn voor Verlaine als gerechten waar te veel knoflook in is verwerkt. Zij irriteren niet alleen hem, maar ook ‘de ogen van de azuurblauwe hemel’ (les yeux de l'Azur) zoals hij het zo mooi in zijn ‘Art poétique’ verwoordt.

Verlaine vernieuwt de dichtkunst van zijn tijd niet alleen in formeel opzicht; hij heeft ook zo zijn eigen ideeën over de opstelling en de taak van de dichter. Vooral de korte, discrete gedichten van zijn vroegere werk contrasteren met het pathos van de Romantici en de wellustige manier waarop zij hun hoogst persoonlijke gevoelens en hun privé-leven tentoonspreiden. Anderzijds zijn Verlaines gedichten evenmin vergelijkbaar met de onpersoonlijke, afstandelijke en beschrijvende gedichten van de Parnassiens. Volgens de opvatting van Verlaine blijft de dichter zich bezighouden met het verwoorden van zijn emoties. Daarbij zijn de bijzondere, persoonlijke omstandigheden die deze emoties teweegbrengen, slechts een uitgangspunt van het gedicht. De ware dichter is het romantische narcisme voorbij en erop uit om de universele, vage angsten en verlangens die in ieder van ons sluimeren, te ontdekken en vooral: bij de lezer op te roepen.

Het is deze accentverschuiving van dichter naar lezer die de gedichten van Verlaine zo bijzonder maakt en misschien ook zo populair. Bij hem komt de lezer centraal te staan en dat brengt ook een heel andere manier van schrijven met zich mee: een suggererend schrijven. In deze schrijfwijze is het gebruik van de poëtische taal er helemaal op gericht om gevoelens over te brengen. Beelden, ritme en klanken dienen niet zozeer om een visuele impressie van

[p. 129]

de buitenwereld weer te geven of gevoelens te beschrijven. Zij moeten, net als de muziek dat doet, een onbestemde sfeer of een vluchtige stemming oproepen. Verlaine verstaat als geen ander de kunst van het suggereren, een kunst die zijn gedichten maakt tot kleine muziekstukjes in woorden. Een aantal van deze muziekstukjes zijn op hun beurt weer een bron van inspiratie geweest voor componisten als Fauré, Debussy en met name Varèse die de muziek schreef bij ‘Un grand sommeil noir’.

Het gedicht dat Varèse kennelijk zeer aangesproken heeft, is te vinden in de bundel Sagesse (1880) die tot stand gekomen is onder nogal dramatische omstandigheden uit het leven van Verlaine. De gedichten zijn voor een groot deel geschreven in de gevangenis van Mons, waar de dichter terecht is gekomen na een uit de hand gelopen ruzie met Rimbaud. Verlaine verwondt zijn vriend door een pistoolschot en wordt veroordeeld tot twee jaar cel. Daar komt deze ‘gedoemde dichter’ (poète maudit) tot inkeer, bekeert zich tot het katholicisme en probeert, tevergeefs, weer in de gratie te komen bij zijn zeer jonge vrouw Mathilde.

Het is opmerkelijk dat er in deze bundel zo weinig naar deze verwikkelingen wordt verwezen. De titel van de bundel is natuurlijk een discrete verwijzing naar de gemoedstoestand van de dichter, en ook in het gedicht zelf (dat geschreven is op de dag van het vonnis, 8 augustus 1873) wordt er een vluchtige toespeling gemaakt op het treurige leven dat de dichter tracht te ontvluchten door weg te zakken in een diepe, zwarte slaap. Dit gevoel van pessimisme is ook los te zien van deze specifieke context: treurigheid, spijt, en verlangen om weg te kruipen zijn dan niet zozeer inherent aan het mislukte leven van Verlaine, maar ook aan het leven zelf. Het gedicht ontstijgt het zuiver persoonlijke, en bezingt een universeel, haast archetypisch gevoel waar een aantal jaren eerder Baudelaire een term voor heeft gevonden: het spleen, een gevoel dat gebaseerd is op een intens heimwee naar de zuiverheid van het verloren paradijs.

Betekent het spleen bij Baudelaire een onoverkomelijk en bijna ondragelijk lijden, bij Verlaine neemt dit gevoel een veel mildere vorm aan. Ondanks de titel van het gedicht en het beeld van de grafkelder dat in de laatste strofe opduikt, komt het spleen niet overeen met een verlangen naar de dood. Het beeld van het graf wordt namelijk gecorrigeerd door dat van de wieg, zodat het onderaardse gewelf niet met de dood geassocieerd wordt maar met

[p. 130]

de baarmoeder en dus met het leven. Of liever gezegd: een leven dat nog niet gekenmerkt wordt door scheiding en chaos, maar waar volmaakte harmonie en rust heersen. De beelden zijn in dit opzicht veelzeggend en geven een soort regressie weer. Om het prenatale paradijs weer terug te vinden, schakelt de dichter alles uit wat hem aan het pijnlijke, aardse bestaan hecht. Hij probeert zich te ontdoen van de hoop die hem op de toekomst oriënteert. Ook tracht hij verschillende zintuigen uit te schakelen, die hem teveel in het heden verankeren, zoals het vermogen om te zien en te horen. Zelfs zijn geheugen moet hij loslaten om weer dat onbeschreven blad te worden dat hij was voor zijn geboorte of direct daarna. Langzaam probeert hij, tegen de keer in, naar de bron van het leven terug te keren om weer de onbedorven, kleine zuigeling te worden die door zijn moeder wordt gekoesterd en gewiegd.

Geheel in overeenstemming met zijn poëticale uitgangspunt, doet Verlaine er alles aan om de lezer zijn eigen nostalgie te laten voelen. Om dat te bewerkstelligen, worden gedetailleerde beschrijvingen achterwege gelaten. De beelden die in het gedicht voorkomen zijn summier en fragmentarisch: een wieg waar de dichter zich mee identificeert, een anonieme hand, een zachte, wiegende beweging in een verstilde wereld. Zo ontstaat er een vaagheid die toch heel precies de ervaringswereld van een zuigeling weergeeft. Nog niet geheel ontwaakt uit zijn sluimer, neemt deze de wereld slechts zeer ten dele waar. Nog versmolten met zijn omgeving, is hij slechts gevoelig voor primaire gewaarwordingen: wiegende beweging en weldadige stilte. De vage aanduidingen maken eerder een aanwezigheid voelbaar dan dat zij deze laten zien. Het gedicht appelleert aan de vage herinnering die een ieder meeneemt uit een andere wereld die onbereikbaar is geworden. Het geeft gestalte aan een sinds lang vervlogen intimiteit en geborgenheid, waardoor een blijvend gevoel van gemis teweeg wordt gebracht.

De beelden die Verlaine in het gedicht gebruikt, het ritme, vooral ook de herhalingen in verzen 3 en 4, en natuurlijk ook in het laatste vers, zijn typisch muzikale middelen om bij zijn lezer een gevoel van spleen en verlangen op te wekken. Maar het gedicht doet meer. Het is ook de remedie om de pijn die het heeft opgewekt, te verzachten. Natuurlijk, het paradijs is voorgoed verloren en naar de moederschoot kunnen wij niet meer terug, maar de dichtkunst kan wel door de magische kracht van de woorden de suggestie wekken dat wij even het paradijs hebben teruggevonden.

[p. 131]

En dat doet Verlaine op een uitgekiende manier in ‘Un grand sommeil noir’. Wat dat betreft heeft dit gedicht dezelfde functie als de muziek: het is een berceuse - zoals de oorspronkelijke titel van het gedicht ook luidde - die troost biedt aan de lezer/toehoorder en hem even verlost van de pijn van het bestaan.

Onpoëtische vertaling van ‘Un grand sommeil noir’:

Een grote zwarte sluimer/Valt neer op mijn leven:/ Slaap, iedere hoop,/ Slaap, iedere begeerte!/ Ik zie niets meer,/ Ik herinner mij niets meer/ Van het slechte en het goede.../ O wat een treurig verhaal!/ Ik ben een wieg/ die door een hand heen en weer wordt bewogen/ In de holte van een grafkelder:/ Stilte, stilte!/

Bibliografische verwijzingen:

Verlaine, Paul: ‘Un mot sur la rime’ in: Oeuvres en prose complètes, Paris, Pléiade, 1972, pp. 696-701.

Verlaine, Paul: ‘Un grand sommeil noir’ in: Oeuvres poétiques complètes, Paris, Pléiade, 1972, p. 297.

Bergh, Hans van den: ‘De essentie poëtisch verwoord: Paul Verlaine’, in: Tom van Dorp (ed), ‘Kunst en waarheid. Idealisme en symbolisme in de negentiende en twintigste eeuw’, Heerlen, Open Universiteit, 1994, pp. 85-96.

Dresden, Sem: ‘Symbolisme’, Amsterdam, Wetenschappelijke Uitgeverij, 1980.

Handschrift Verlaine