De Tweede Ronde. Jaargang 23

[p. 120]

Verlaines gevleugelde woorden
Camille Mortagne

Hoeveel generaties schoolplichtige adolescenten, voor mij en na mij, werden niet zachtkens over de drempel van de Schone Letteren heen getild met

Les sanglots longs
Des violons
De l'automne ...?

In mijn jonge jaren moesten we de subtiele Racine mooi leren vinden. Dat lukte meestal wel, op den duur, vooral dankzij de meeslepende, dwingende tekstverklaringen van een bevlogen docent. Victor Hugo vonden we groots, indrukwekkend, een génie, bij wie je je ietwat ongemakkelijk voelde: zoveel grandiose visioenen vervat in zoveel expressieve maar vaak nog onvertrouwde woorden, waar je je doorheen moest zien te werken.

Voor Verlaine was het liefde op het eerste gezicht. En blijvend ook. Ik kom ze weleens tegen, heren op leeftijd, die het nog van buiten kennen, het wondermooie:

Je fais souvent ce rêve étrange et pénétrant
D'une femme inconnue, et que j'aime, et qui m'aime...

Laat ik ze dit sonnet helemaal opzeggen, dan zie ik hun gezicht gaandeweg opklaren en smelten. Ineens zijn ze weer thuis, in de prille jeugd van het verlangen.

Aan Verlaine heb ik mijn liefde voor literatuur te danken. Een eerste zielsaanraking kwam voor mij bij het lezen van:

Il pleure dans mon coeur
Comme il pleut sur la ville...

En bij de daarop volgende verzen raakte ik voorgoed onder de betovering.

[p. 121]

 

Les choses qui chantent dans la tête

 

Alors que la mémoire est absente,

 

Ecoutez! c'est notre sang qui chante...

 

O musique lointaine et discrète!

Wat is het geheim van Verlaines poëzie?

Hij spreekt je direct aan, in de meest simpele woorden. Vederlichte verzen, vloeiend aaneengeregen, die schijnbaar vanzelf, uit de diepte opborrelen, onbedwingbaar als een zucht. Het welt op, ruist even, en is weer uitgeblazen.

Treffender dan Claudel het onder woorden bracht, kan ik het niet zeggen:

‘Ses vers ne sont pas formés par des syllabes, ils sont animés par une mesure. Ce n'est plus un membre logique durement découpé, c'est une haleine, la respiration de l'esprit; il n'y a plus de césure, il n'y a plus qu'une ondulation, une série de gonflements et de détentes. Le nombre des syllabes varie sans que nous nous en apercevions, la rime presque insensible arrive à être remplacée par des accords de timbres.’

De meest sprekende gedichten van Verlaine lijken uit een soort urgentie te zijn voortgekomen: het pulsen van het hart. Wie ze in de mond neemt gaat ongewild meedeinen. Zo bezwerend is de vorm dat je zonder meer het ware bestaan aanneemt van zoiets onbestaanbaars als Les sanglots longs des violons de l'automne.

Bijzonder geliefd zijn de ragfijne schetsjes waarin de dichter vluchtige atmosferen in een paar woorden weet op te vangen: zie bijvoorbeeld uit La Bonne Chanson dit miniatuur tafereel:

L'étang reflète,
Profond miroir,
La silhouette
Du saule noir

Steeds weer is hij erop uit het veranderlijke licht van schemeruurtjes, waterluchten, nevelige einders, wisselende kleurschakeringen te noteren. In onvergetelijke impressionistische schilderijtjes zijn ze aanschouwelijk gemaakt en bewaard gebleven die kortstondige flikkeringen van de eens aan zijn ogen voorbij getrokken ‘gezichten en vergezichten.’ Aan zijn woordkunst wordt dan ook terecht de esthetiek van het efemere toegeschreven.

[p. 122]

Hoor eens even hoe deze schilder, door de vervlechting van assonanties en alliteraties, zijn tableau in klaagzang laat overgaan:

Surtout les soirs d'été: la rougeur du couchant
Se fond dans le gris bleu des brumes qu'elle teinte
D'incendie et de sang; et l'angélus qui tinte
Au lointain semble un cri plaintif se rapprochant.

Want Verlaine's landschappen zijn altijd triest, vaak in nevels gehuld, grijs-blauw getint, slechts nog even zichtbaar in vale lichtschijnsels. Opvallend in zijn omvangrijk oeuvre is het steeds terugkerende bijvoeglijk naamwoord ‘blême’, lijkbleek, waarmee hij zowel de kleur van zijn gelaat als die van een plek aanduidt. Landschap en gemoed zijn steeds eikaars spiegelbeeld. In Ariette IX komt het zo te voorschijn:

L'ombre des arbres dans la rivière embrumée

Meurt comme de la fumée

(...)
Combien, ô voyageur, ce paysage blême

Te mira blême toi-même...

Twintig jaar later, in het ziekenhuis waar hij voor de zoveelste keer langdurig verblijft, ondergaat hij de van zijn droefenis verzadigde atmosfeer als een Lieu blême où sanglote le jour.

Maar lang voordat hij door verschrikkelijke armoede, ziektes en vereenzaming geteisterd werd, in zijn jongste jaren al, is zijn poëzie van melancholie vervuld. Zelfs in de meest onpersoonlijke gedichten, waarin hij zichzelf ogenschijnlijk volkomen afwezig maakt, breekt er iets van door.

In L'heure du berger bijvoorbeeld, als de maan, over een totaal verlaten weiland, ‘rood boven de einder staat’, is het verzwegen smachtend verlangen waarneembaar gemaakt door het procédé van de verschuiving: een kikker slaakt een kreet, terwijl heel wit de ster van Venus verschijnt: tijdstip waarop volgens het volksgeloof vurige liefdeswensen in vervulling zouden moeten gaan.

In Promenade sentimentale zou je verwachten dat daar twee geliefden aan deelnemen. Ook hier gaat het feest der zinnen niet door:

Moi j'errais tout seul, promenant ma plaie
Au long de l'etang, parmi la saulaie

[p. 123]

Heel herkenbaar voor generaties (tot onthouding en eindeloos wachten gedwongen) adolescenten is de zielstoestand die door Verlaine ‘langueur’ is genoemd. Met van jeugdige kracht overlopend hart en lijf, een haast niet in toom te houden verbeelding, hadden zij maar te leven in droge leegte. Prachtig verwoord is deze toestand, al eeuwen terug, door Seneca: ‘Etroitement confinées dans une prison sans issue, nos passions s'y asphyxient; de là la mélancolie, la langueur et les mille flottements d’une âme incertaine.’ (De tranquilitate animi)

Maar niet alleen de lokzang van Eros laat zich in Verlaines jonge jaren onweerstaanbaar horen.

Que ton vers soit la chose envolée
Qu'on sent qui fuit d'une âme en allée
Vers d'autres deux à d'autres amours

In Art poétique is de suggestie niet mis te verstaan. Des dichters ziel is naar elders vertrokken.

Ook de mysterieuze, onaanraakbare schoonheid van de wereld doet het machtige verlangen opkomen om dit alles, onvatbaar als het is, in zich op te nemen of erin op te gaan. Van Verlaine kan, net als van Rimbaud, gezegd worden dat hij een ‘mystique sauvage’ is die, buiten elke religieuze orde om, van nature neigt naar de intieme vereniging met dat wat men het Absolute noemt: dat wat bestaat onafhankelijk van elk bestaand ding of wezen. L'Idéal of l'Azur in Verlaines woordenschat. Een staat van samensmelting zoekt hij, niet alleen door zich over te geven aan eindeloos gemijmer, maar ook aan de in hem zo overvloedige zinnelijkheid. In die zin is hij een Voyant dat hij, door zijn bijzonder ontwikkelde ontvankelijkheid, in staat is het verborgen leven der dingen door te laten, er een glimp van te weerkaatsen. Extatische momenten komen voor, soms expliciet, zoals in de titel van één van de Poèmes saturniens: Crépuscule du soir mystique, of in Crimen Amoris (Jadis et Naguère). In dit gedicht, geschreven in de gevangenis van Mons, overziet hij de met Rimbaud beleefde exaltante maar vergeefs en rampzalig gebleken queeste naar de Universele Liefde, waar geen onderscheid meer zou zijn tussen Goed en Kwaad. Crimen Amoris eindigt met de uitvoerige beschrijving van een landschap, waarin alles, - nachtelijke hemel en sterren, bomen, een stromende beek

[p. 124]

en opkomende mist -, ‘als een hart, als een ziel, in extase opengaat’.

Weliswaar heeft hij dan het atheïstische Azuur voor de alles vergevende God van zijn kindertijd ingeruild.

De onweerstaanbare charme van talloze poëtische evocaties doet wel eens vergeten hoe furieus hij ook uit de hoek kan komen. Bij zijn grote publiek trekt de polemische trend in Verlaines oeuvre veel minder belangstelling dan de lyrische. Al heel jong keert hij zich heftig tegen de burgerlijke middelmaat en zelfingenomenheid.

In zijn allereerste publicatie verklaart het toen 19 jarige, aanstormende talent de oorlog aan Pretentie. Monsieur Prudhomme, in 1863 verschenen, in La Revue du Progrès moral, littéraire, scientifique et artistique, is een kostelijk sonnet waarin de jonge Verlaine zich laat kennen als een geduchte humorist, en opvalt door de vrijpostige behandeling van onderwerp én versregels.

Il est grave; il est maire et père de famille.
Son faux-col engloutit son oreille. Ses yeux
Dans un rêve sans fin flottent insoucieux,
Et le printemps en fleur sur ses pantoufles brille.

Que lui fait l'astre d'or, que lui fait la charmille
Où l'oiseau chante à l'ombre, et que lui font les deux,
Et les prés verts et les gazons silencieux?
Monsieur Prudhomme songe à marier sa fille

Avec Monsieur Machin, un jeune homme cossu.
Il est juste-milieu, botaniste et pansu.
Quant aux faiseurs de vers, ces vauriens, ces maroufles,

Ces fainéants barbus, mal peignés, il les a
Plus en horreur que son étemel coryza,
Et le printemps en fleur brille sur ses pantoufles.

Met de woordspeling in de eerste regel: il est maire et père de famille, en zijn hyperbolisch hoog boven de oren gesteven boord, wordt de gewichtige Prudhomme meteen als een potsierlijke figuur neergezet.

[p. 125]

Waar kan de man over dromen die geen boodschap heeft aan lente, zon, vogelzang en groene weiden? Veel moois zal het niet wezen. Maar dat ons bang vermoeden bruusk in complete verbijstering zal overgaan, dat ziet geen lezer aankomen.

Monsieur Prudhomme songe à marier sa fille, vernemen we aan het einde van het tweede kwatrijn. En terwijl we hierbij even adem zouden mogen halen, moeten we wel pardoes uitglijden naar de eerste terzine, alwaar Monsieur Machin, een jongen met poen, als een spin in het web op zijn prooi zit te wachten. Wat je noemt: een adembenemend enjambement.

Hoe gedurfd Verlaine van dit procédé gebruik maakt, wordt nog een keer duidelijk als hij in de tweede terzine de vaste woordcombinatie ‘avoir en horreur’ door midden breekt om ‘il les a’,/ illeza, met ‘coryza’ te laten rijmen.

Hiermee valt het accent tegelijkertijd op de afkeer van Prudhomme voor jonge dichters als Verlaine - in zijn beperkte gezichtsveld: niksnutten, schoften, ongeschoren, ongekamde lanterfanten - én op zijn weerzinwekkende loopneus.

Met de speelse accentverschuiving - van ‘brille’ in de 4de regel naar ‘pantoufles’ in de laatste, brengt Verlaine zijn aartsvijand de genadeslag toe: Prudhomme is een Pantoffelheld.

Zo viert Verlaine, als angry young man, zijn knallende entrée in de poëzie door alle middelen die haar ten dienste staan uit te buiten, te ontregelen en naar zijn hand te zetten.

Het hier geportretteerde heerschap heeft Verlaine niet uitgevonden. Het personage van de parvenu, voor wie de zegeningen van het leven slechts tellen als hij er zakelijk beter van kan worden, was al eerder in het leven geroepen door Henry Monnier, (Mémoires de Joseph Prudhomme, 1857). Daarnaast had Honoré Daumier er duizenden exemplaren van laten zien, in zijn 40 jaar durende carrière als karikaturist. Door zijn pakkende satirische prenten, bewonderd en besproken door Baudelaire, leverde Daumier een bijtende kroniek van die tijd.

Monsieur Prudhomme of Monsieur Machin aan wie hij zijn dochter koppelt is ‘Juste-Milieu’, zoals het hoorde volgens de ‘moraal’ van de Bourgeoisie d'affaires die slechts één motto kende: Enrichissez-vous.

Een schrikbeeld, dit in Verlaines jonge jaren triomferend type. De

[p. 126]

toekomstige auteur van Les Poètes maudits, waarin hij zich naast Mallarmé en Rimbaud onder het pseudoniem Pauvre Lelian presenteert, heeft altijd al een andere wereld voor ogen gehad: het poëtische universum. In zijn Avant-Propos bij de tweede uitgave hiervan, in 1888, schrijft hij: ‘beter was geweest Poètes Absolus (...) Absoluut in verbeeldingskracht, en expressie. (...) Maar Gedoemd’ (Pl. 637)

Gedoemd, niet alleen vanwege de maatschappelijke uitsluiting, maar door het besef van de ultieme onvervulbaarheid van het verlangen.

Tenzij het in Poëzie verwezenlijkt wordt.

Votre âme est un paysage choisi
Que vont charmant masques et bergamasques...

Dit ‘gekozen’ zielslandschap heeft niets natuurlijks, het is puur fictie, voor onze ogen getoverd door de kunst van de dichter.