De Tweede Ronde. Jaargang 23

[p. 117]

Verlaine als navolger van Perec
Manet van Montfrans

Ik herinner mij dat ik bij David Bellos, de Engelse biograaf van Georges Perec, een opsomming las van de schrijvers waarover Perec op het eindexamen van zijn lagere school (!) was ondervraagd. Volgens Bellos stond Verlaine met twee gedichten op Perecs leeslijst. Een ervan, Gaspard Hauser chante, citeert hij integraal, over het andere doet hij er, zonder nadere uitleg, het zwijgen toe. Misschien herinnerde Bellos zich de titel niet of werd zijn aandacht in beslag genomen door de tragische geschiedenis van Hauser, een van de inspiratiebronnen van de vele verweesde Gaspard-figuren in Perecs werk. Maar omdat ik wist dat wat Perec eenmaal in de brandkast van zijn geheugen had opgeborgen, vroeg of laat door hem weer voor hergebruik te voorschijn werd gehaald, bleef dat tweede, onbekende gedicht mij door het hoofd spoken.

Totdat ik de korte novelle herlas die Perec in 1979 onder de titel Le Voyage d'hiver publiceerde, en daarin, temidden van een aantal andere citaten, enkele, ‘licht gewijzigde’ regels uit de Ariettes oubliées aantrof: ‘Dans l'interminable nuit de la plaine, la neige luisait comme du sable. Le ciel était couleur cuivre. Le train glissait sans un murmure’. Dat moest het zijn, het tweede gedicht van de leeslijst. Maar het raadsel was nog niet opgelost of de volgende vragen drongen zich al op: Welke rol speelt dit citaat in Le Voyage d'hiver, en wat is de achtergrond van de wijzigingen die Perec in Verlaines tekst heeft aangebracht?

In Perecs novelle vertelt een letterkundedocent, Vincent Degraël, hoe hij eind augustus 1939 bij toeval een tekst in handen kreeg, Le Voyage d'hiver, die geschreven zou zijn door een negentien-de-eeuwse auteur, een zekere Hugo Vernier. Degraël vat de inhoud van Verniers boek samen. In het eerste deel doet een ik-verteller verslag van een reis door een desolaat winters landschap, ‘in Vlaanderen of de Ardennen’. Het tweede deel lijkt op een bloemlezing van fragmenten uit het werk van de generatie dichters die tussen 1865 en 1900 publiceerde - van Lautréamont tot Moréas en Mallarmé, van Cros en Corbière tot Verlaine. De datum van verschijning, 1864, is echter een probleem want hoe is het mogelijk om teksten te citeren die nog niet geschreven zijn? Om deze onge-

[p. 118]

rijmdheid uit de weg te ruimen veronderstelt Degraël dat het werk van de geniale maar obscure Vernier schaamteloos geplunderd en daarna vernietigd is door zijn grote tijdgenoten. Gaf Rimbaud het niet al toe met zijn ‘Je est un autre’? En wijst Lautréamonts bewering dat ‘la poésie doit être faite par tous et non par un’ niet in dezelfde richting?

Schande, zou de lezer geneigd zijn om samen met Degraël te zeggen. Maar zo luidt niet het oordeel van de auteur van het verhaal, Perec. Samen met zijn Oulipo-vrienden hanteert hij immers het paradoxale begrip ‘plagiat par anticipation’, dat je zou kunnen omschrijven als de reproduktie van een nog niet bestaand origineel. In dit begrip vinden de Oulipianen een luchtige rechtvaardiging voor de door hen enthousiast beoefende praktijk van het herschrijven van al bestaande teksten. Schrijvers uit het verleden kunnen zo zonder enig probleem als navolgers worden bestempeld en originaliteit wordt weer het alleenrecht van degene die nu de pen vasthoudt. De schuld van het plagiaat wordt afgewenteld op de geplunderde auteur.

In Le Voyage d'hiver wordt Verlaine zelf slachtoffer van de piratenpraktijken waar hij zich volgens Degraël aan had bezondigd. Verlaine schreef negen Ariettes oubliées, Perec citeert enkele regels uit het achtste gedicht. Dit dateert waarschijnlijk uit het voorjaar van 1872 maar wordt vaak gepresenteerd als geïnspireerd door een reis die de dichter in december 1871 naar België maakte. Het is kort na de Frans-Duitse oorlog. In Charleville zijn nog Duitse troepen gelegerd, Verlaine bezoekt de slagvelden bij Sedan. De Ariette roept het beeld op van een besneeuwde vlakte onder een koperkleurige hemel, zo desolaat en levenloos dat zelfs de kraaien en wolven het laten afweten.

Perec breekt rijmschema en metrum op, zet de werkwoorden in de verleden tijd, en laat door Verlaines vlakte een trein ‘glijden’. Aldus aangepast lijkt het citaat op de aanhef van een verhaal over een tocht door een winters landschap. En daarmee zijn we terug bij de reis door Noord-Frankrijk die in het eerste deel van Verniers tekst wordt beschreven, én bij de zoektocht van Degraël, wiens pogingen om Vernier te rehabiliteren, bij gebrek aan bewijs, op niets uitlopen. Zijn exemplaar van Le Voyage d'hiver is verloren gegaan bij de bombardementen op Le Havre. De geboorteakte van Vernier was al tijdens de Eerste Wereldoorlog bij een brand in het bevolkingsregister van het Noord-Franse Vimy vernietigd.

[p. 119]

Degraëls studie over Vernier telt acht beschreven bladzijden, de overige driehonderdtweeënnegentig zijn blanco.

Als het werk van Perec één grote autobiografische puzzel is, en dat is langzamerhand een algemeen aanvaard inzicht, dan rijst de vraag hoe het (gewijzigde) fragment van Verlaines Ariette oubliée daarin past. Wie Perecs levensloop kent en vertrouwd is met zijn kabbalistische spel met letters en getallen, valt het niet moeilijk aanknopingspunten te vinden.

De V van Verlaine woekert in combinatie met de H door de eigennamen in Le Voyage d'hiver (Hugo Vernier, Vincent Degraël, Victor Hugo, Hippolyte Vaillant, Valentin Havercamp). Diezelfde letters, de V en de H, vormen ook de alfabetische ruggegraat van W ou le souvenir d'enfance, de herinneringen van Perec aan zijn jeugd als joodse wees in Vichy-Frankrijk. De H verwijst naar de ‘Histoire avec sa grande hache, (la guerre, les camps)’. De V maakt deel uit van de W of de double V, zoals de Fransen zeggen, een aan de Germaanse talen ontleende letter en in die hoedanigheid het symbool van het Duitsland dat in de jeugdherinneringen zo dominant aanwezig is. Op de achtergrond van Verlaines Ariette speelt dit Duitsland eveneens een rol.

Ook de getallen laten zich makkelijk duiden. De achtste Ariette telt zes vierregelige strofen, Perecs citaat bevat vierentwintig woorden. Het getal 24 correspondeert met het huisnummer in de Parijse rue Vilin waar zijn moeder in januari 1943 bij een razzia werd gearresteerd en waar haar laatste reis begon - per trein door een winters Duitsland naar Auschwitz in haar geboorteland. Perec ging zijn achtste levensjaar in als wees. Pas vele jaren later zou hij, in zijn werk, het onderwerp van de deportatie van zijn moeder aanroeren.

Le voyage d'hiver is de laatste novelle die Perec heeft kunnen voltooien. In zijn eerdere werk lopen de verwijzingen naar Verlaine via de geschiedenis van Kaspar Hauser. Met Le Voyage d'hiver neemt Perec Verlaine echter openlijk op in de stamboom van de literaire familie die hij in de loop van de tijd om zich heen had verzameld. Het begrip ‘plagiat par anticipation’ stelt hem in staat zich als hoofd van deze familie op te werpen. Hij is niet de navolger of de zoon, maar de (stam)vader. En zo zet de literatuur de werkelijkheid naar haar hand. De enige zoon van Verlaine heette immers Georges.