De Tweede Ronde. Jaargang 22

[p. 48]

De nabegrafenis
Frans van Zoelen

Mijn grootvader Jacob Spanhoff overleed vredig in zijn slaap. Mijn moeder vond hem. Zijn lange magere lichaam lag aan de kant van het nachtkastje. Dat was de zijde van mijn grootmoeder die hem bijna tien jaar geleden was voorgegaan. Naast hem, op zijn eigen plaats, lag de Havenbekkens. Zo noemden wij het schilderij van Pablo Picasso.

In het nachtkastje vonden wij zijn met de hand geschreven codicil. Iets waarvan wij het bestaan altijd al vermoed hadden. In eenvoudige bewoordingen stond daarin wat na zijn dood met de Picasso moest gebeuren.

Het schilderij is het enige waardevolle in ons familiebezit. Aan het begin van de vijftiger jaren had mijn grootvader de schilder een enthousiaste brief geschreven. Dat hij en zijn aanstaande vrouw na het lezen van de rapportage in de Times ervan overtuigd waren geraakt dat een schilderij met kubistische vormen in hun nieuwe huis niet mocht ontbreken en dat ze grif bereid waren ervoor te betalen. De brief werd post restante naar een dorp in Zuid-Frankrijk gestuurd. Het was de plaats waar volgens het Amerikaanse blad de kunstenaar met zijn nieuwe, veel jongere vrouw was neergestreken.

Misschien is mijn grootvader zijn hele leven vitaal en de mensheid trouw gebleven door de wijze waarop de grote kunstenaar reageerde. Pablo Picasso plakte de brief en de postwissel naast elkaar op een doek. Vervolgens schilderde hij er - vooruitziende blik - vier mensen overheen. De hoekige lichaamsdelen van het ouderpaar en de twee kinderen leken door smalle strengen aan elkaar geknoopt te zijn. Door de diverse tinten blauw hadden zij iets weg van met elkaar verbonden havenbekkens.

In de dagen die daarop volgden, heb ik geen enkele keer gehuild. Ook tijdens de begrafenis niet. En toch wist ik dat hij van al mijn familieleden degene was die ik het meest zou missen. Meer nog dan mijn vader en moeder, en mijn tweelingzusje Guida.

Het verbond tussen mij en mijn grootvader begon toen ik onder de tafel zat terwijl er gekaart werd. Ik herinner mij de eerste keer

[p. 49]

dat hij zijn hand door de plooien van het tafellaken stak om een kaart te tonen. Hij liet de kaart draaien en keren zoals een gladiator een zwaard tussen zijn vingers door laat tuimelen. Het moest een geweldige troefkaart zijn. Want na de venijnige pets waarmee hij de kaart op tafel deponeerde, ontwikkelde zich een voor hem en zijn partner triomfantelijke slagenafwikkeling. Sindsdien wist ik dat het tijd was om onder de tafel vandaan te komen als hij mij in zijn kaart liet kijken.

Op het moment dat hij mij vertelde een wending aan zijn leven te willen geven, wist ik definitief zeker dat er tussen hem en mij een verbond bestond. Ik was een uit de kluiten geschoten tiener geworden en het was duidelijk dat ik als enige in de familie mijn grootvader in lengte zou evenaren. Ik ben er nog steeds van overtuigd dat ik de eerste en lange tijd de enige ben geweest aan wie hij zijn voornemen vertelde.

‘Guido, ik stop ermee. Ik stap uit de zakkenhandel.’ Zeer beslist vertrouwde hij mij toe dat hij van de emballagebranche op de handel in graszaden wilde overstappen. Hij deed dit op het sacrale moment waarop ik heel even de Picasso met een vingertop aantipte. Ik mocht dat één keer per jaar doen. Iets te mogen aanraken dat er werkelijk toe deed en waar je de rest van het jaar met je vingers vanaf moest blijven, dat gaf een onbeschrijflijk mysterieus gevoel.

Niemand werd ongerust over het plan van mijn grootvader om van werk te veranderen. Ook in het begin niet toen het succes zich nog lang niet had afgetekend.

Het enige moment waarop er een begin van onrust in mijn familie sloop, kwam enkele jaren na het overlijden van mijn grootmoeder. Mijn grootvader begon te mijmeren over Pablo Picasso, de oorspronkelijkheid van de grote schilder, maar vooral over de veel jongere vrouwen die hij ook op zeer late leeftijd nog aan de haak sloeg.

‘Soms wel dertig jaar jonger. Realiseren jullie je dat?’

Mijn familie verdacht hem ervan dat hij op bedekte wijze toespelingen maakte.

Maar ik wist wel beter. Ik had net de middelbare school afgerond en was gaan werken op de afdeling Consumentenloyaliteit van Shell in afwachting van een bewuste studiekeuze. Ik werd verantwoordelijk voor de ruilvoet tussen de airmiles en de spaarzegeltjes bij de diverse artikelen. Net als ik, begreep mijn grootvader dat

[p. 50]

een staafmixer voor een airmilesspaarder nu eenmaal iets anders is dan voor een zegeltjesplakker. Dat daar een wereld van verschil tussen zit. En dat je dus relatief meer zegeltjes en minder bijbetaling vraagt dan bij de airmilesspaarders. Zoiets kon bij een elektrische campingbarbecue juist andersom liggen. De enige andere met wie ik hierover langdurig en serieus van gedachten kon wisselen was Hajo Boogmans, mijn chef.

‘Dat kan onmogelijk,’ zei oom Lloyd zeer beslist. Tegelijkertijd gooide hij zijn hoofd achterover om lenzenvloeistof vanuit een plastic flesje in zijn ogen te knijpen. Hij was zojuist overgestapt op lenzen en klaagde voortdurend over te droge lucht.

We zaten beneden aan de huiskamertafel onder de Havenbekkens en iedereen keek naar mij. Niet omdat ik de inhoud van het codicil had voorgelezen, maar omdat zij net als alle andere mensen op momenten van grote onzekerheid naar de langste in hun gezelschap keken.

‘Guido, je weet net als wij dat dat niet eens mag. Hoe graag wij ook aan zijn laatste wens tegemoet zouden willen komen.’ Mijn moeder klonk net als mijn oom gedecideerd, en ook in haar stem lag een onmiskenbare en acute behoefte verborgen om te worden overtuigd. ‘De medewerking aan de vernietiging van cultuurgoed is strafbaar, toch?’

Op dezelfde avond als waarop wij het codicil hadden geopend en leerden dat grootvader niets liever wilde dan om samen met zijn Havenbekkens begraven te worden, besloten wij dat morgen de kist alleen met hemzelf erin gesloten zou worden. Vanaf het allereerste begin stelden wij het voor alsof het een soort barmhartige bescherming van grootvader zelf was. Om te voorkomen dat hij als cultuurbarbaar de geschiedenis in zou gaan.

Notaris Sprokkereef belde mij op mijn werk met de mededeling dat hij mij op korte termijn wenste te spreken. Het was een ongelukkig moment. Ik had net het eerste onderhoud met mijn nieuwe chef Aldith Koole achter de rug en was kapot.

Aldith was Boogmans na zijn pensioen opgevolgd. Zij was als managementtrainee door Shell aangenomen en moest binnen een jaar iets van de afdeling zien te maken. Zij was een paar jaar jonger dan ik en afgestudeerd in de sociologie op het vraagstuk van de verspreiding van de mop. Zij had ontdekt dat moppen vaak wor-

[p. 51]

den doorverteld en dat het op deze wijze gebeurt dat vooral leuke grappen zich over de wereld verspreiden.

Het kwam niet eens zo zeer omdat zij liet doorschemeren dat Boogmans mij te lang had laten doormodderen. Ook nadat het allang duidelijk moest zijn geworden dat er nog nauwelijks zegel-tjesspaarders waren. En dat er daarom aan een afgewogen balans tussen wat je biedt aan airmilesspaarders aan de ene kant en zegel-tjesspaarders aan de andere kant volstrekt geen behoefte meer was. Terwijl zij dit zei liet zij haar scherp geslepen potlood langs de computertabellen gaan waaruit dit allemaal opgemaakt kon worden.

Mijn verwarring kwam door Aldith en nog meer door mijzelf. Ze was doortastend zonder gewiekst te zijn. Ze had een open en vriendelijk gezicht dat omkranst werd door een Diana Krallachtig kapsel. Ik keek gefascineerd naar het nonchalant zigzaggende luizenpaadje dat zich een weg zocht door haar sluike goudblonde haren. Maar ze riep vooral verzet in mij op. Verzet tegen iemand die zich niet met mijn werk te bemoeien had, hoe mooi zij ook was.

Toen zij opstond en de perfecte contouren van haar brutale kontje zich in haar strakke broek aftekenden, was ik kapot. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid wist ik dat het tussen mij en mijn nieuwe chef niet lang goed kon gaan en dat mijn dagen op de afdeling Consumentenloyaliteit waren geteld.

‘Toch wil ik je spreken. Als het kan vanmiddag nog,’ bleef notaris Sprokkereef aandringen.

Meester Sprokkereef was de juridische toeverlaat van mijn grootvader geweest. Zijn maatschap was een aantal jaren geleden opgegaan in het Londense advocatenkantoor Hooper & Grateley. In plaats van naar zijn kantoor, wilde hij dat ik naar de Bank op de Blaak kwam.

In de hal stond hij op mij te wachten. Ik volgde hem een trap af en we kwamen terecht in een enorme ronde kluisruimte. In het midden van de marmeren vloer stond een met glimmend hout ingelegde ovalen tafel. Na de klik van de achter ons dichtvallende stalen deur trad er een diepe stilte in die eindeloos leek te duren. Ik keek om mij heen en zag dat de zich rondom bevindende kluisdeuren in grootte varieerden van koelkastdeuren tot magnetronluikjes.

‘Ik heb hier vaak met uw grootvader gezeten,’ zei meester

[p. 52]

Sprokkereef eindelijk. ‘Er zijn in deze ruimte door particuliere beleggers heel wat effectencouponnetjes geknipt. Tegenwoordig wordt dat uit handen gegeven aan de bank.’

Ik zag nu ook dat een aantal deuren was verzegeld. Op een daarvan was Sprokkereef toegelopen. Het was een lange smalle deur.

‘Maar dat was niet de reden voor uw grootvader om hier eenmaal per jaar te komen,’ zei de notaris. Op hetzelfde moment gooide hij de smalle kluisdeur open en liet er een stellage uitschuiven waaraan een schilderij hing.

Ik liep er langzaam op toe en wat ik zag was een vele malen frissere, scherpere en oorspronkelijkere Havenbekkens dan die ik kende.

‘Wij combineerden dat altijd. Uw grootvader genoot van het schilderij terwijl ik een akte van constatering opmaakte, inhoudende dat Pablo Picasso er inderdaad nog was. Het onder mij berustende testament had en heeft enkel een Picasso tot onderwerp. De gemoedsrust van zowel de erflater als de notaris is gediend bij verificatie op gezette tijden. De praktijk laat zien dat eenmaal per jaar voldoende is.’

Terwijl Sprokkereef sprak, bestudeerde ik de minuscule facetten van het schilderij. Picasso had met enkele penseelstreken de vier figuren neergezet. Door die terloopsheid was er niet alleen sprake van eenvoud. Wat zich opdrong was het besef dat van de duizenden manieren om dit tafereel te schilderen, dit de enig juiste was geweest. In tegenstelling tot het schilderij dat ik kende, waren de figuren maar deels met blauw ingekleurd. De vormkeuze leek er door benadrukt te worden. Delen van de brief die mijn grootvader meer dan veertig jaar geleden had geschreven, waren nog goed te zien.

‘Ik zag uw grootvader altijd glunderen als hij op zijn gemak met een sigaar van zijn fortuin genoot. Want dat realiseert u zich natuurlijk wel. Nu verkopen, gevolgd door een goede beleggingsstrategie, en de komende generaties Spanhoff zijn in bonis.’

Ik begon te huilen zoals ik nog niet eerder had gehuild. Het was een huilen zoals huilen bedoeld is. Louterend door de enorme hoeveelheid vocht die je lichaam verlaat. De tranen stroomden vanuit mijn ooghoeken over mijn wangen naar mijn mond en verder mijn hals in. Ik verslikte mij in het zoute vocht en moest hoesten terwijl ik tegelijkertijd het kriebelende vocht over mijn borst voelde kruipen.

[p. 53]

Het kwam door wat ik las. De hartverscheurende combinatie van naïviteit en onschuld waarmee mijn grootvader aan Pablo Picasso, man van de wereld en zelf zojuist getrouwd met een dertig jaar jongere vrouw, verzocht om een kleurrijk schilderij voor het nieuwe huis van een pas getrouwd Hollands stel. Geschreven in moeizaam Frans en getikt op de oude Remington die sinds enige dagen bij mij thuis in de vensterbank stond.

Ik draaide mij om en zag dat Sprokkereefs oude vermoeide ogen tevergeefs naar een raam zochten om te kunnen wegkijken. Zoals je doet als je met een situatie verlegen bent.

‘Guido, ik weet dat dit allemaal nogal vers voor je is. Maar je moet begrijpen dat het de wens van je grootvader was dat ik nu aan jou, precies een week na zijn begrafenis, vraag of de kopie inderdaad is meebegraven. Zo nee, dan moet het schilderij aan Booijmans Van Beuningen in bruikleen worden afgestaan. Zo ja, dan kan het onmiddellijk ten jullie bate vrijvallen. Dus mijn enige vraag is...’

Toen huilde ik weer. Maar in plaats van louterend, was het vooral berekenend. Ik veinsde volslagen onhandelbaarheid en fluisterde hem hakkelend toe dat ik zo snel mogelijk weer contact met hem zou opnemen.

Ik kwam die avond als laatste binnen. Ik had ze allemaal opgebeld en opgedragen die avond naar het huis van wijlen onze grootouders te komen. Ik had iets belangrijks namens de notaris te vertellen.

Er hing een sfeer van opgewonden opstandigheid in het steeds leger wordende huis. De Havenbekkens hing niet meer op zijn plaats. Hij stond op de grond, precies onder het spijkertje.

Oom Lloyd barstte woedend los nog voor ik een woord had kunnen zeggen. Bij Kunsthandel Hoogsteder in Den Haag hadden ze hem die middag fijntjes uitgelegd dat Picasso nooit had geschilderd op het karton van een schoenendoos van Both. Daarna hadden ze hem de deur gewezen.

Voor het eerst voelde ik mij ongemakkelijk onder mijn eigen familieleden.

Met moeite bracht ik ze tot bedaren en vertelde in afgewogen bewoordingen over het echte schilderij. Ik legde uit dat het voor de notaris onmogelijk was om het origineel vrij te geven als niet aan grootvaders wens uit zijn codicil was voldaan. En dat het nu de

[p. 54]

grote vraag was of die wens nog wel vervuld kon worden.

‘Als de vlag er zo bij hangt, hebben we eigenlijk ook niet het recht om hem dit te onthouden,’ zei mijn tante terwijl zij de kopie van de grond oppakte.

Ik negeerde haar en vertelde dat ik net als oom Lloyd kookte van woede. Woede veroorzaakt door schaamte over ons gedrag. Maar ook dat ik volledig tot hun beschikking stond om alles tot een goed einde te brengen.

‘Onder twee voorwaarden. Allereerst moet het schilderij onmiddellijk nadat het is vrijgevallen in bruikleen worden overgedragen aan museum Booijmans Van Beuningen. Daar hangt het veilig in afwachting van een gunstig verkoopklimaat. In de tweede plaats moet ik kunnen leven met de manier waarop aan grootvaders wens wordt voldaan.’

En toen stond ik op. In plaats van er slachtoffer van te zijn, wendde ik mijn lengte nu in mijn voordeel aan. Een voor een vroeg ik hen op de man en vrouw af of zij ermee konden instemmen.

‘Oké. Dan gaat het nu alleen nog om de vraag wat hij echt op het oog heeft gehad met zijn laatste wens. Ging het Jacob Spanhoff erom dat zijn begrafenis en die van zijn kopie tegelijk moesten plaatsvinden, of was het hem alleen om het uiteindelijke resultaat te doen? In het laatste geval zou een nabegrafenis de situatie kunnen herstellen.’

‘Natuurlijk was het hem om het resultaat te doen,’ zei mijn moeder. ‘Daar ben ik van overtuigd.’

‘Hij ligt nu naast grootmoeder,’ zei mijn zusje. ‘Daarbij telt toch ook alleen het resultaat. Zo moet je het zien, Guido.’

‘En dus is een nabegrafenis, zoals je dat in je eigen woorden aanduidde, het gepaste middel,’ sprak oom Lloyd. Hij probeerde verzoenend te klinken.

Er hing die ochtend een lichte grondmist op de Crooswijkse Begraafplaats. De punten van de grafzerken leken te zweven.

Voor de tweede keer in een week liepen we langs het zandstenen beeld van Moeder en Kind van Hendrik Chabot dat de ingang van de begraafplaats flankeerde. We leken op een rouwstoet zonder kist. Met alleen maar bloemen.

[p. 55]

‘Is dit diep genoeg, Guido?’ vroeg mijn oom zenuwachtig. Met de boeketten onder onze armen schermden we hem af, terwijl hij aan het graven was op de plaats van het vers gedolven graf.

‘Dieper,’ zei ik.

Het zweet gutste over zijn voorhoofd. Af en toe knipperde hij wild met zijn ogen.

Hij keek mij vragend aan toen hij tot zijn middel in de kuil stond. ‘Nog dieper,’ zei ik. ‘Je kan pas spreken van een nabegrafenis als minstens de bovenkant van de kist blootligt.’

Toen de schep over het hout schraapte, gaf ik de in cellofaan verpakte kopie van de Havenbekkens aan oom Lloyd. Met de voorkant naar beneden legde hij hem op grootvaders kist. Zo wilde ik het. Vervolgens hielp ik oom Lloyd bij het dichtgooien van de kuil.

Nadat wij een minuut stilte in acht hadden genomen, bedekten we het geschonden graf met de bloemen.

Sprokkereef wilde eindelijk eens afwikkelen, zoals hij het noemde. Hij zette mij onder druk met de mededeling dat er die ochtend nog ruimte in zijn agenda was. Ik zei dat ik niet eerder dan in de middag kon, want mijn chef ging toch echt voor.

Ik zag aan Aldith's kleding dat het menens zou worden. Ze droeg een rok die tot ver over haar knieën reikte met daaronder zorgvuldig gekozen zwartleren laarzen. Het was zo'n rok die nog geen jaar geleden als bijzonder onelegant zou zijn beschouwd. In tegenstelling tot haar strakke broeken, camoufleerde de rok haar kontje totaal. En toch zinderde ik. Misschien nog wel meer dan anders. Alleen een godin kon zich deze achteloosheid permitteren.

Ze viel met de deur in huis. Ik kon zo instappen bij het Europroject van Afdrachtverificatie op Accijnzen.

Ik voelde een grote behoefte om obstinaat te zijn. Haar aanbod af te slaan. Te kijken of zij in wanhoop haar handen door haar haar zou halen om dat wederom onberispelijk zigzaggende luizenpaadje in de war te brengen.

‘Guido, ik weet dat het een project en dus maar tijdelijk is. Maar wat wil je na al die jaren hier? Iedereen moet zich zo nu en dan weer eens bewijzen.’ Ik wist bijna zeker dat dit de eerste keer was dat zij met een ondergeschikte tot rechtspositionele zaken moest zien te komen. Ik zag een spanning op haar gezicht die op verkramptheid begon te lijken.

[p. 56]

Het nieuwe gebouw waarin Hooper & Grateley gehuisvest was, had iets weg van een enorme voorraaddoos voor schroefjes en moertjes met honderden vakjes. Het was de eerste keer dat ik Sprokkereef in zijn nieuwe kantoor bezocht.

Alleen een ingeklapt Edwardiaans hangoortafeltje herinnerde nog aan het rijke antiek dat zijn oude kantoor sierde. Ik kon mij er net langs wurmen om achter een driehoekige vergadertafel te gaan zitten. Sprokkereef had op een kopie van het testament de belangrijkste passages gemarkeerd.

‘Dat samen begraven worden,’ vroeg ik, ‘wat zou hij daarbij in het bijzonder op het oog hebben gehad? Heeft hij zich daarover uitgelaten?’

Sprokkereef keek mij enige tijd aan voordat hij antwoordde.

‘Bedoel je hiermee iets te zeggen, Guido?’

‘Nee, niets. Maar ik slaap geen nacht meer rustig door de vraag of we wel het juiste hebben gedaan.’

‘Laat ik je dan gewoon op de man af het volgende vragen. Stel je de dag van de wederopstanding voor. Laten we aannemen dat die zich aandient. Mijn enige vraag is of Spanhoff dan zijn Havenbekkens voor het grijpen heeft. Kun je dat met een volmondig ja beantwoorden?’

Aldith durfde ik pas mee uit te vragen nadat ik het Europroject succesvol had afgerond en op Accijnzen kon blijven. Ik werd verantwoordelijk voor het Totalenboek dat na de wekelijkse afsluiting op vrijdag aan de Fiscus moet worden overlegd.

Het was een prachtige winterdag. Je kon ver kijken en er hing een knisperige koude in de lucht. Toch moest ik moeite doen om Aldith Booijmans Van Beuningen binnen te krijgen. Zij wilde eigenlijk een lange wandeling langs de Maas maken om te kijken hoe ver we zouden komen.

Bij De Toren van Babel van Pieter Bruegel de Oude hield ik de pas in. Want pal daarnaast hing de Havenbekkens. Dat hadden we bij de directie kunnen bedingen. De merkwaardige combinatie van oude en moderne kunst viel Aldith direct op, en ze boog zich voorover om het bordje onder de Havenbekkens te lezen. ‘Want een smaak heeft die familie... Guido?’

Ik wilde haar toen meteen het hele verhaal vertellen. Over mijn grootvader, mijn verbond met hem, zijn codicil en het testament,

[p. 57]

notaris Sprokkereef en de gedenkwaardige nabegrafenis. Ik begon met horten en stoten en mijn stem sloeg raar over.

Aldith pakte mijn arm en leidde mij het museum uit. Op een bankje in de Rozentuin achter het museum vertelde ik haar het hele verhaal. Ik huilde niet, maar toch liepen er tranen uit mijn ooghoeken. Aldith was de eerste die zich voorover boog. Voorzichtig begon ze mijn gezicht te likken. Pas nadat ze mij verzekerd had dat mijn tranen haar smaakten, trok ik haar dichter naar mij toe om voor het eerst haar haren te doorwoelen.