De Tweede Ronde. Jaargang 22

[p. 89]

Essay

[p. 90]

Het gulzige schrijven
Wim Reilingh

Het valt nog te bezien of de gulzigheid tot de Hoofdzonden of zelfs maar tot de zonden gerekend moet worden; wat wel opvalt is dat men er beneden de Moerdijk zoveel méér talent voor heeft dan erboven.

De noorderling kent weliswaar de onmatigheid, de vraatzucht, de geilheid, maar bij hem blijft dit onder alle omstandigheden beperkt tot bunkeren, het zo efficiënt mogelijk volstouwen van de beschikbare ruimte, het plompverloren afreageren van de geslachtsdrift. Met de likkebaardende gulzigheid van de geboren gourmet heeft dat alles niets te maken. De noorderling likkebaardt niet; hij tast blindelings toe en vreet zich vol.

In de literatuur valt die tegenstelling tussen noord en zuid, al is het dan in een gematigde vorm, het duidelijkst aan te tonen aan de hand van het verschil in temperament tussen wat mij betreft de twee belangrijkste, en in elk geval geruchtmakendste naoorlogse polemisten, W.F. Hermans en Jeroen Brouwers.

Hermans, geboren in Amsterdam - Brouwers, weliswaar met lijfelijk geboren in Den Bosch, maar toch opgegroeid in een geestelijke atmosfeer die regelrecht uit Den Bosch afkomstig was. De schrijver kan zich weliswaar ontworstelen aan het milieu van zijn jeugd, zich losmaken van de sociale mores, maar de essentie van zijn schrijverschap blijft in dit geval levenslang de Eerste Helmersstraat, resp. god weet welke Bossche Dapperstraat (geprolongeerd in het Limburgse rooms-katholieke jongenspensionaat Sint Joris).

Ballingsoorden, allebei. Allebei ook plaatsen waar veel geslagen werd, maar niettemin onvergelijkbaar. In de Eerste Helmersstraat werden (en worden ongetwijfeld nog steeds) met dorre hand muilperen uitgedeeld, ongeïnspireerd, geheel conform de heersende pedagogische inzichten. Een kurkdroge, ongeïnspireerde aangelegenheid dus.

Uit Brouwers' beschrijvingen van de tuchtigingen die hém ten deel vielen blijkt zonneklaar dat beneden de Moerdijk het pak ransel tot een geraffineerde kunst werd verheven, vergelijkbaar met het savoureren van goede maaltijden; met wellust gepropageerd,

[p. 91]

watertandend ten uitvoer gebracht met klamme handen en glinsterende ogen. Dat is het gulzige levensgenieten waarvan alleen de zuiderling het geheim kent.

Het is aan die ervaring van ballingschap te danken dat het Amsterdam en Den Bosch is gebleven. Wie over de stad van zijn jeugd spreekt als over ‘Mokum’ of ‘Oeteldonk’ moet wel een hoogst harmonieuze persoonlijkheid zijn, en alleen daarom al voorgoed verloren voor het schrijversschap. Pas in een toestand van disharmonie ontstaat de drang tot overpeinzen en, aansluitend, tot het formuleren van die overpeinzingen (de uitspraak: ‘A writers goldmine’ etc. is niet zómaar uit de lucht gegrepen).

Ieder schrijversschap is gefundeerd op die eerste overpeinzingen. Brouwers mag dan zijn oorsprong weinig liefde toedragen, hij blijft de gulzige zuiderling. Gulzig in zijn woede, in zijn schrijfstijl (‘barok’ wordt dat dan genoemd), in zijn persoonlijk leven. Alleen al het overstelpende autobiografische gehalte van zijn werk is een vorm van gulzigheid.

Daarentegen is Hermans, ondanks al zijn pogingen om onbevangen van het Goede Leven te genieten en het feit dat er, vooral in zijn werk van de laatste jaren, veel en lekker gegeten wordt, altijd een noordelijke asceet gebleven (waarmee niet gezegd wil zijn dat het zuiden geen asceten kent, maar wel dat men daar zelfs de onthouding op een gulzige manier weet te beoefenen). De levensgenieterij van Hermans ademt teveel een geest van ‘wat heb ik nou aan m'n fiets hangen?’ om een volkomen overtuigende indruk te maken.

Een ander symptoom van gulzigheid: het werk van Brouwers heeft een buitengewoon hoog Jeroen-gehalte, terwijl je bij Hermans vergeefs zoekt naar manifestaties van Wim (het is ook een rotnaam om mee behept te zijn, maar dat is hier nu niet aan de orde). De gulzigheid is nu eenmaal in twee richtingen werkzaam. De gulzige polemist verslindt niet alleen zijn vijanden met huid en haar; hij is ook sneller geneigd om hen zijn eigen vlees aan te bieden. In zijn Bierkaai-polemieken wekt Brouwers de indruk dat hij hoogstpersoonlijk, niet als meneer Brouwers, maar als een verbijsterde Jeroen, rondbaggert in een bak met stront.

Hermans baggert niet, maar stort zich per bezemsteel op zijn prooi en doorboort hem met scherpe spiezen op de gevoeligste plaatsen. Waar Brouwers is geweest, is de aarde omgeploegd en

[p. 92]

doordrenkt van zweet en tranen; overal stuit men op verslonden en weer uitgekotste lichaamsdelen. Waar Hermans is neergedaald hangt een geur van sulfer en Gauloises en hoort men in de verte nog de echo van een helse kakellach. Geen sprake van dat Hermans ooit zijn vlees heeft aangeboden. Vergeleken met Brouwers was hij vrijwel onstoffelijk.

Misschien is de beeldspraak hier wat ver doorgevoerd, en bovendien is Brouwers in geen geval de grootste gulzigaard in de Nederlandse literatuur, maar ik kan mijn opvatting van het gulzige schrijven niet duidelijker illustreren dan door hem als contrastverschijnsel tegenover Hermans te plaatsen.

Nee, de ultieme gulzigaard komt niet uit Den Bosch, maar uit Geldrop. A.F. Th. van der Heijden bevestigt alleen al door de omvang van zijn oeuvre mijn stelling dat gulzigheid altijd met gulheid gepaard gaat. Misschien zou je kunnen concluderen dat het één een noodzakelijk gevolg is van het ander. De geest geeft wat de geest tot zich heeft genomen; hij heeft geen keus, het enige alternatief is ontploffen. In de ‘stille afspraak’ die Ernst Quispel met zichzelf heeft gemaakt, wordt de ontvangende kant van die levenshouding perfect beschreven:

‘Het leven, hoe banaal of goor of flauw het zich ook aan hem voordeed, moest onafgebroken dwars door hem heen trekken, hetzij vertroebelend, hetzij zuiverend: het deed er niet toe, zolang hij er maar voor open stond:

Eigenlijk valt zoiets niet vol te houden, zelfs niet voor een schrijver, en al helemaal niet voor een man als Quispel, die met over het afvoersysteem van de schrijver beschikt. Het is dan ook geen wonder dat hij tenondergaat. Het verbijsterende is dat van der Heijden er wél in lijkt te zijn geslaagd. Zijn werk wekt de indruk dat er voor hem niets, geen seconde, geen aandoening, geen observatie verloren is gegaan of onzorgvuldig is beleefd. Het resultaat is een oeuvre als een kolkende bouillabaisse; magnifiek maar bijna teveel voor één mensenleven.

Van der Heijden is gulzig in zijn anekdotiek en evenzeer gulzig in het beschrijven van de straf die op de zonde volgt: al in het verhaal waarmee hij als Canaponi debuteerde doet de hoofdpersoon Tirlantino zich zo gulzig aan de cocaïne te goed dat zijn neus ervan gaat bloeden. In ‘De tandeloze tijd’ (ik ben even vergeten in welk deel) eet een meisje zich letterlijk te barsten aan uiensoep en wordt dood op de plee gevonden, met op de achtergrond een loei-

[p. 93]

ende stofzuiger (in dit geval symbolisch voor de straffeloze gulzigheid).

Van der Heijden kan met wellustige precisie een taxirit, een drinkgelag of een krentenbol beschrijven, maar de gulzigheid komt natuurlijk het evidentst tot uitdrukking in de beschrijvingen van sexuele ondernemingen, waarin geen kleurnuance, geen vleeskwabbetje en geen menselijke uitscheiding ongememoreerd blijft. Geregeld welt uit het vrouwelijk geslacht een ‘droppel suikerwater’, die dan door hoofdpersoon aandachtig wordt gesavoureerd. Dit is de gulzigheid in optima forma, ik bedoel niet de daad op zich, al zou de noorderling zich waarschijnlijk in eerste instantie afvragen of hij niet te maken had met een souvenir van de vorige bezoeker en de zaak nog even aanzien; ik bedoel het woord ‘droppel’. De noorderling ként het wel, maar zegt zelf onder alle omstandigheden ‘druppel’; daardoor verandert het ‘suikerwater’ ineens ingrijpend van karakter.

Het is moeilijk om precies te definiëren waarin nu precies het verschil zit, maar ‘droppel’ heeft een bij uitstek wellustige klank. Men kan die opeenvolging van ronde klanken nauwelijks uitspreken zonder zonder zich de lippen af te likken, terwijl in ‘druppel’ die bijna vleselijke kadans door de hoekige U wordt geneutraliseerd. Daar komt bij dat men voor het uitspreken van ‘droppel’ de lippen moet tuiten, terwijl ‘druppel’ door om het even welke wrange centenbak ten gehore kan worden gebracht.

Om dezelfde reden is het moeilijk om je je Geldrop voor te stellen als een gemeente die niét bevolkt wordt door natlippige gulzigaards. Het is een gevoelskwestie natuurlijk, maar dat geldt uiteindelijk voor alle literaire, ethische en esthetische maatstaven.