De Tweede Ronde. Jaargang 21

[p. 160]

De jaloerse minnaar bij Propertius en Smarius
Jan Pieter Guépin

Catullus, Tibullus, Propertius en Ovidius hebben voor een korte¹ bloeiperiode van de Romeinse liefdespoëzie gezorgd in de eerste eeuw voor Christus. Catullus uitgezonderd schreven de antieke liefdesdichters uitsluitend in de elegische maat: een tweeregelig couplet bestaande uit een ‘slepend’ eindigende hexameter gevolgd door een ‘staand’ eindigende pentameter. Ik vertaal die maat altijd in alexandrijnen met slepend en staand rijm, met het gevolg dat ik in coupletten van vier moet dichten.

Na Ovidius is er nog maar één antieke elegische liefdesdichter geweest, Maximianus, die in de zesde eeuw, dus na de val van Rome, decadent over de bezwaren van de ouderdom dicht.

Bijna duizend jaar daarna, in de vijftiende eeuw, neemt de Napolitaan Jovianus Pontanus de traditie weer op en in ons land staat Janus Secundus vooraan in een typisch Nederlandse rij, totdat de traditie omstreeks 1800 scheen uit te sterven.²

Scheen, want tot mijn verbazing heeft de jonge dichter Alexander Smarius (1970) een paar jaar geleden de traditie weer opgepakt. Zijn poezie lijkt sprekend op die van Propertius, en zo wil hij het ook.³

Propertius is in alles even heftig. Die heftigheid hoort bij zijn totale overgave, uiteraard in verzonnen poëtische scènes, aan de passie voor zijn grillige maitresse: hij is haar slaaf. Liefde is bovendien oorlog. Deze Romeinen stelden de oorlog tussen de seksen voor als een voortzetting met andere middelen van de burgeroorlog, die net door Augustus gewonnen was. Propertius zegt het zo (El. III, 5):

Amor is de god van de Vrede; wij minnaars vereren de Vrede; harde gevechten met mijn meesteres zijn mij genoeg.

Die meesteres is bij deze dichters steeds een vrouw van laag allooi; de schijn moet niet worden gewekt dat zij keurige dames of hun maagdelijke dochters willen verleiden. Dit levert de erotische paradox op: de heer is slaaf van een wrede meesteres, die in feite vaak zelf een slavin is, zodat in laatste instantie het financiële argument voor haar de doorslag moet geven.

In de hier vertaalde elegie van Propertius heeft de dichter heimelijk de poging afgeluisterd van een koppelaarster, tevens voedster, die zijn vriendin aanraadt om haar minnaar de bons te geven, met al die gedichten van hem die niets opbrengen. Ze is een heks en zou met haar toverkunsten zelfs toonbeelden van kuisheid ertoe kunnen brengen om toe te geven aan verleidingspogingen: Hippolytus aan die van Phaedra, de vrouw van Theseus; en Penelope aan die van Antinoüs, de brutaalste van de vrijers, zelfs nog nadat zij na al die jaren

1 Zie hierover mijn Typisch Nederlands, Groningen, STYX, 1993, in een bijgewerkte versie op internet: http://www.let.leidenuniv.nl/dutch/Latijn/Typisch.html.  Ik  bedank  Ton Harmsen hartelijk voor het geduld waarmee hij mijn teksten op Internet zet.

2 Zijn gedichten staan op internet: http://www.let.leidenuniv.nl/dutch/Latijn/SMARO1.html.

3 Ook in mijn De Rozen welken snel, Amsterdam, Van Gennep. Originelen op internet: http://www.let.leidenuniv.nl/dutch/Latijn/Rozen.html.

[p. 161]

eindelijk gehoord zou hebben dat Odysseus elk ogenblik terug kon komen.

Propertius' vriendin kan beter haar lichaam verkopen aan de schandelijkste mannen, zeelieden of net gekochte slaven: als ze maar betalen. Ze woont kennelijk behoorlijk, met twee slavinnen (die de toekomstige klant herinneren aan de Venusmaand april en haar verjaardag in mei, gelegenheden om cadeautjes te geven!), een portier, een waakhond en dan die oude voedster die optreedt als koppelaarster.

Vanaf vs 67 zegt de dichter dat hij de koppelaarster heeft zien sterven in haar pergola met niets dan een paar van haar vader geërfde vodden als dekens, voor straf omdat ze een ongepast offer aan Venus heeft gebracht. Een ‘pergola’ is een aanbouwsel, in dit geval aangebouwd aan het huis van zijn vriendin. Vandaar dat de waakhond dezelfde is als de hond van de koppelaarster (vs 73). De minnaar stelt zich nu voor hoe haar begrafenis er uit zal zien en daarmee keren we terug bij de verwensingen tot het graf aan het begin.

Zo'n oud vrouwtje kan in twee verschillende rollen optreden. Ze is de vertrouwde voedster of de koppelaarster en die twee rollen kunnen, zoals hier, gecombineerd worden. De voedster heeft als taak het huwbare meisje of de gehuwde vrouw te bewaken, ze is de duenna. Die rol kan al de toorn opwekken van de verliefde dichter, als ze haar meesteres te goed bewaakt. Dat is al genoeg reden om haar oud, lelijk en dronken af te schilderen, zoals hier.

Maar in die functie van duenna kan ze zich ook door elke minnaar laten omkopen. En dan kan ze er zelfs een gewoonte van maken om te bemiddelen tussen haar mevrouw en eventuele klanten. De mevrouw is dan veil geworden. Zo schildert Propertius zijn Cynthia wel eens af, maar hier is het nog net niet zo ver. Ze wordt kennelijk voor het eerst zo schandelijk aangesproken; ze is nog trouw aan haar heimelijke minnaar. Het best vergelijkbaar zijn scènes uit komedies. De koppelaarster raadt hier zelf het voorbeeld van de hoer Thaïs uit een komedie van Menander aan (vs 43-44); die komedie is niet overgeleverd.

Ontrouw is een naar gevoel, waar ik als knaap zo onder geleden heb dat ik erover dacht om de hele verliefdheid maar af te schaffen. Dat is ook de raad die Alexander Smarius geeft aan een puber die net de genitale seks heeft ontdekt, dat is de oorlog die Venus voert als ze opspringt uit haar vieze schuilhoek. Hij denkt met weemoed terug aan de gouden tijd van het kinderlijke minnekozen. De volwassen dichter zelf kan alleen nog maar wenen over het verdwijnen van echt gevoel. Die melancholie is romantisch, zoals ook de seksualiteit, als die gezien wordt als wereldlijke versie van de christelijke zondeval.