De Tweede Ronde. Jaargang 21

[p. 88]

Fragment uit Saligia^*
Czeslaw Milosz
(Vertaling Esselien 't Hart)

Invidia

Hij heeft iets wat ik hebben moet, het komt niet hem toe maar mij: dat is het model van de afgunst. Niet dat ik hém zou willen zijn, integendeel: hij is inferieur aan mij, maar hij is ten onrechte beloond en weet dat door zijn inferioriteit zelf vast niet naar waarde te schatten (wat ik, superieur als ik ben, wel zou kunnen). De dochter van de hoogmoed, de afgunst, komt als gebrek welhaast komisch vaak voor bij letterkundigen en kunstenaars. Zo wekt elk woord van lof over anderen hun in meer of mindere mate verborgen jaloezie op. De omvang en intensiteit van de afgunst laat zich weliswaar bij ons moeilijk gissen, omdat zij zich weet te maskeren. Afkomstig uit een verre Europese provincie en tot driemaal toe geëmigreerd, eerst naar Warschau, vervolgens naar Parijs en daarna naar Amerika (altijd met de maarschalksstaf in mijn ransel?) heb ik heel wat afgunst in mezelf moeten opslaan. Die werd echter, om eerlijk te zijn, getemperd door een buitengewone aanleg tot adoreren, zodat ik, hoe streng ook jegens sommigen (velen), voor uitverkorenen nederig neerknielde, absoluut overtuigd van mijn volledige inferioriteit (dat waren trouwens zelden ‘schrijvers’).

Maar laten we het terrein van kunst en literatuur laten voor wat het is. Mijn eeuw zou men de eeuw van de invidia mogen noemen en ik zal zo uitleggen waarom. De maatschappelijke mobiliteit, waarbij grote massa's mensen in korte tijd plotseling van beroep, kleding en levenswijze veranderen, werkt imitatie in de hand. De strenge scheiding van kastes maakte ooit het imiteren moeilijk (een burger bijvoorbeeld die voorgaf edelman te zijn, werd bespot). Imitatie betekent: kijken naar anderen en verlangen evenveel te hebben als die ander (geld, kleding, vrijheid etc.). En hier doet zich een angstaanjagende menselijke eigenaardigheid voor, en wel dat het ‘ik-voor-de-anderen’ in ieder mens het ‘ik-voor-mezelf’ onder-

* Uit de bundel Ogród nauk (De tuin der wetenschappen). Pary'z: Instytut Literacki, 1979, pp. 71-73.

[p. 89]

drukt. Er is een toestand denkbaar waarin men betrekkelijk onverschillig staat tegenover de manier waarop anderen zich gedragen, hetzij omdat de drempel te hoog is (bijvoorbeeld wanneer men klederdracht draagt, omdat alleen stedelingen confectiekleding dragen), hetzij omdat men zich goed thuisvoelt in zijn eigenheid en rustig tegen zichzelf zegt: ‘Dat is niets voor mij’. In de twintigste eeuw worden wij echter met geweld gedwongen ons te schamen voor wat ons eigen is. Het ‘ik-voor-mezelf’ is trouwens altijd een bron van schaamte en schuldgevoel, hoewel de een daar beter mee kan omspringen dan de ander. Als je voortdurend wordt voorgehouden dat anderen van het leven profiteren zoals het moet, sta je niet stil bij de misleidende aard van dit beeld dat de mensen van de buitenkant laat zien, d.w.z. zo dat iedereen een ‘ik-voor-de-anderen’ is. Je kijkt om je heen en gaat anderen benijden: die daar, een inferieur schepsel, en wat heeft hij niet allemaal ontvangen, waarmee is hij niet begiftigd - niet hij, maar ik wijk af van het normale patroon. Die ‘normaliteit’ of dat ‘ik-voor-de-anderen’ vormt trouwens het geheim van de verspreiding van de ‘nieuwe ethiek’ oftewel van de kenmerken van de ‘permissive society’. Ieder van ons heeft een ‘roeping’ waarin de afwijking van de norm besloten ligt, een appèl gericht tot deze ene persoon en geen ander. Object van afgunst worden anderen niet als Jan, Piet of Klaas, maar als de van de buitenkant waargenomen ‘normaliteit’, die wij zogenaamd te weinig hebben. De zogenaamde objectivering, de imitatie en de invidia zijn nauw met elkaar verbonden.

Betekent echter de wil om ‘als alle anderen’ te worden echt dat men afgunstig is? Ik denk van wel. Ik heb niet wat hij heeft, mij komt dat toe, want als ik dat heb, dan zal ik daarnaast nog meer hebben (mezelf, mijn unieke karakter, uiteraard). De ‘normaliteit’ zal worden toegevoegd aan mijn unieke karakter, terwijl het wezen van die ander bij die normaliteit ophoudt.

Wanneer wij de afgunst indelen naar het bereik ervan, of zij slechts een kleine groep, bijv. een beroepsgroep, betreft dan wel ‘de mensen in het algemeen’, dan is die tweede soort het gevaarlijkst. Fouten liggen op de loer als wij niet ons eigen, individuele lot willen accepteren, d.w.z. als wij ons niet kunnen verzoenen met de gedachte dat sommige varianten van de zogenaamde levenswijze buiten ons vermogen liggen en ons zelfs zouden tegenstaan. Als wij ons met alle geweld proberen aan te passen, manifesteert zich bij ons op allerlei manieren de geestelijke armoede van de ‘massamens’.