De Tweede Ronde. Jaargang 20

[p. 70]

Goddelijke regels - Plato bij Kavafis
Mario Molegraaf

Het klonk absoluut niet romantisch
toen hij mij zei: ‘Misschien ga ik dood.’
Hij zei het voor de grap. Zoals een jongeman
van drieëntwintig jaar dat doet.
En ik - vijfentwintig - nam het even luchtig op.
Het was (gelukkig maar) geen vals-gevoelige poëzie
waarmee je (belachelijke) deftige dames ontroert
die al zuchten om niets.

Maar toen ik de huisdeur
achter me dichtgetrokken had,
kreeg ik toch het idee: dit is geen grap.
Wie weet ging hij écht dood. En met deze angst
rende ik de trap op, het was op de derde etage.
En zonder dat we een woord wisselden,
kuste ik zijn voorhoofd, zijn ogen, zijn mond,
zijn borst, zijn handen, ja heel, heel zijn lijf,
en kreeg zo het gevoel - zoals het heet in de goddelijke
regels van Plato - dat mijn ziel me naar de lippen steeg.

Ik ben niet naar de begrafenis geweest. Ik was ziek.
De enige daar, met haar zuivere tranen
boven zijn witte baar, was zjn moeder.

Nog maar weinig lezers buiten Griekenland zullen deze regels van K.P. Kavafis (1863-1933) onder ogen hebben gehad. De Griekse tekst werd voor het eerst gepubliceerd in een appendix met ‘verspreide schetsen’ in de door Renata Lavagnini bezorgde Onvoltooide gedichten 1918-1932, verschenen in 1994. Met die bundel zou dan eindelijk het volledige oeuvre van de ook in Nederland zo bewonderde Alexandrijn beschikbaar moeten zijn: de 154 geautoriseerde gedichten, de apokirigména ofwel verloochende gedichten, de anékdota ofwel onuitgegeven gedichten, en de atelí ofwel gedichten in bewerking.

Dit gedicht, of liever gezegd de nooit afgemaakte opzet daar-

[p. 71]

voor, werd mogelijk in 1918 geschreven. De overgang tussen de tweede en de derde strofe is wel erg abrupt. Ineens gaan we van de herinnering aan de intense kus over op de begrafenis. Van de heftige angst om de dood van de vriend op de betrekkelijke onverschilligheid wanneer de geliefde van weleer werkelijk is overleden. De lezer vermoedt een drama, wellicht van het soort dat Kavafis ook in ‘Mooie witte bloemen die heel goed pasten’ heeft beschreven. Daarin stierf een jongeman door ‘een messteek in zijn hart’. Zijn minnaar legt bloemen op de kist: ‘mooie witte bloemen die heel goed pasten/ bij zijn schoonheid en bij zijn tweeëntwintig jaar’. Voor minder jonge mensen zou de keus op paarse bloemen zijn gevallen. In het hierboven geciteerde gedicht is sprake van een witte baar. Het schijnt dat witte baren gebruikt werden voor mensen die nog niet waren getrouwd, vaak jonge mensen dus. Nog altijd is het gebruik ongehuwd gestorvenen in trouwkleding op te baren.

Kavafis verwijst naar ‘de goddelijke regels van Plato’ - of, volgens een andere versie, naar ‘de goddelijke regels van de Anthologie’. Die regels zijn te vinden in de Anthologia Graeca, een bloemlezing met 4180 Griekse epigrammen vanaf de klassieke oudheid tot de byzantijnse tijd. Kavafis had in zijn bibliotheek een exemplaar van J.W. MacKails Select Epigrams from the Greek Anthology uit 1890. Deze poëzie, ingetogen en virtuoos als kamermuziek, poëzie die meer tot het hoofd dan tot het hart spreekt, een tikkeltje afstandelijk en gekunsteld, beviel hem. Hij heeft heel wat verzen in de trant van de hellenistische epigrammen geschreven: hij maakte grafdichten zoals ze in een afdeling van de Anthologia te vinden zijn, en hij schreef gedichten die zó in de zogenoemde Paidikè Mousa hadden gekund, het deel van de bloemlezing dat aan homo-poëzie is gewijd.

Met ‘de goddelijke regels’ zal Kavafis dit epigram bedoelen (A.G. V, 78; de compactheid van het origineel valt in vertaling nauwelijks te benaderen):

De ziel kwam mij op de lippen toen ik Agathon kuste:
zij, vermetele, hoopte in hem over te gaan.

Het staat op naam van de filosoof Plato (427-347 voor de jaartelling), net als ruim dertig andere gedichtjes. Sommige daarvan zijn de eeuwen door geliefd geweest, en dat ligt niet uitsluitend aan de faam van de auteur. Neem het epigram (A.G. VII, 669) met de

[p. 72]

klankrijke opening: ‘Asteras eisathreis, Astèr emos...’:

Staar je naar de sterren, Ster van mij? Kon ik maar
de hemel zijn om met al die ogen naar jou te kijken.

Het heeft velen geïnspireerd tot vertalingen en bewerkingen. Plato zou deze gedichten als jongeman hebben geschreven. Later, in zijn filosofische werk, blijkt een diep wantrouwen jegens de dichtkunst. Maar die tegenstelling lijkt te mooi om waar te zijn: het is zeer de vraag of de poëzie die aan Plato wordt toegeschreven inderdaad van zijn hand is. Je kunt het veelzeggend vinden: deze enige keer dat hij door Kavafis wordt geprezen, gaat de lof uit naar ‘goddelijke regels’ waarvoor Plato vermoedelijk niet verantwoordelijk is.

De Griekse schrijvers van deze tijd zijn verrassend vaak in gesprek met de Griekse schrijvers van vroeger. Het zijn geen loze woorden dat de literatuur van Griekenland een lange, ononderbroken traditie is. De beroemdste roman uit de moderne Griekse letterkunde, Víos ke politía tou Aléxi Zorbá (‘Zorba de Griek’) door Nikos Kazantzakis, is voor een deel gemodelleerd naar Plato's Politeia, het beroemdste essay uit de antieke Griekse literatuur. Plato opende: ‘Ik was gisteren naar Pireus gegaan.’ Kazantzakis begint zo: ‘Ik ontmoette hem voor het eerst in Pireus. Ik was naar de haven gegaan.’ Zulke frappante voorbeelden van Plato's invloed zie je in Kavafis' oeuvre niet, maar er zijn wel toespelingen.

Het is uit zijn werk duidelijk dat hij niet zo'n grote belangstelling had voor de klassieke tijd van Hellas. Kavafis laat zijn historische gedichten later spelen, in de jaren dat de hellenistische rijken in handen van de Romeinen beginnen te vallen, in de periode dat het heidendom langzaam werd verdrongen door het christendom. Hij tekent die machthebbers zonder werkelijke macht, Lagiden en Seleuciden, al die mensen die de ontwikkeling van de geschiedenis proberen te stuiten, op zó'n manier, dat je ze voorgoed door zijn ogen ziet. Ongeveer zoals we ons Christina van Zweden alleen nog via Greta Garbo's vertolking kunnen voorstellen, of zoals we bij Bathseba onmiddellijk aan Rembrandts schilderij denken. De inleving van Kavafis is zo overtuigend dat Peter Green zijn poëzie voortdurend citeert in het zeer gedegen geschiedwerk Alexander to Actium. The Hellenistic Age (1990), als ging het om een historische bron.

Kavafis, liefhebber van geschiedschrijving, zou dat een groot

[p. 73]

compliment hebben gevonden. Hij was een lezende dichter, een geleerde dichter zelfs, of zo men wil een dichtende lezer, een dichtende geleerde. Wat niet wil zeggen dat de verbeelding geen kans krijgt. In ‘Caesarion’ - in dezelfde periode ontstaan als het gedicht over de twee jongemannen van drieëntwintig en vijfentwintig jaar - brengt een ongetwijfeld dorre verzameling inscripties zijn fantasie op gang.

Het is jammer dat er niet zo veel over zijn bibliotheek bekend is: die was niet meer intact toen een inventaris kon worden opgemaakt. Trouwens, als we wél een volledig beeld van zijn boekenbezit hadden, zouden we nog niet alles over zijn leesgewoonten weten. Hij heeft in ieder geval méér van Plato gelezen dan dat epigram met dubieuze toeschrijving. Zo merkt hij, in het 1903 daterende geschrift dat als Ars poetica bekend is geworden, op: ‘Plato said that poets utter great meanings without realising them themselves.’ Dat zal een verwijzing zijn naar Plato's opvatting, bijvoorbeeld uitgesproken in Ion, dat dichters nauwelijks weten wat zij doen. Maar Plato gaat veel verder dan Kavafis. Dichters schrijven volgens de eerste ‘niet door vakmanschap, maar door goddelijke kracht’. Ze zouden ‘slechts de tolken van de goden zijn, bezeten door wie bezit van hen wenste te nemen’.

In de geautoriseerde gedichten valt Plato's naam slechts één maal, en dan nog terloops. In ‘Ze hadden er voor moeten zorgen’ biedt zo'n onvervalst Kavafis-personage, een onbeschaamde opportunist, zijn diensten aan. ‘Ik ken Aristoteles en Plato door en door,’ zegt hij ter aanbeveling.

In ‘In een stad in Osrhoëne’ - aanvankelijk heette het gedicht ‘Charmides’ - kijkt de verteller naar de gewonde Remon. In het hellenistische rijkje dat zij bewonen is men van gemengd ras: ‘Syriërs, Grieken, Armeniërs, Meden.’ In het genadige maanlicht wekt Remon herinneringen aan het zuivere Hellas van weleer: ‘onze gedachten gingen naar de platoonse Charmides.’ Charmides (ca. 440-403) is de knaap uit Plato's gelijknamige dialoog. Hij was zo mooi dat niemand de ogen van hem kon afhouden: ‘Iedereen keek naar hem of hij een godenbeeld was.’ De aantrekkelijke jongeman was een broer van Periktione, de moeder van Plato, en dus een oom van de schrijver.

Misschien gaat een regel uit Kavafis' ‘Ithaka’ terug op een zin uit Plato's Faidros. ‘Wens dat de weg dan lang mag zijn,’ schrijft de Alexandrijn. ‘Dus wees niet verbaasd dat de omweg lang is,’

[p. 74]

had de Athener geschreven (274 A). Maar nergens bij Kavafis klinkt de echo van Plato zo luid als in ‘Trouwbreuk’ - en tegelijk is die nergens zo vervormd. Het gedicht heeft als motto een citaat uit Politeia (383 B), voor velen het meesterwerk van Plato. Die had op zijn beurt een later verloren gegaan toneelstuk van Aischylos aangehaald. Boven het gedicht staat deze tekst: ‘Dan kunnen we, hoeveel we ook in Homeros waarderen, hiervoor geen waardering opbrengen. (...) En evenmin voor de passage van Aischylos waarin hij Thetis laat zeggen over Apollo die op haar bruiloft zong:

dat hij uitweidde over de voorspoed van haar kinderen
die vrij van ziekten en lang van leven zouden zijn
Ten slotte hief hij over mijn door de goden begunstigd lot
een heilzang aan, die mij vrolijk stemde.
En ik hoopte dat Foibos' goddelijke mond,
vol zienerskunst, niet zou liegen.
Maar hij zelf, die toen zong (...)
(...) hij zelf is het
die mijn zoon gedood heeft.’

Met Thetis' zoon is Achilles bedoeld. Hij stierf door toedoen van Apollo: die trof de hiel van de held, diens enige kwetsbare plaats zoals de godheid wist. Plato citeerde de passage bij wijze van afschrikwekkend voorbeeld. In zijn tijd was de poëzie een minstens even indringend en dus gevaarlijk medium als in onze dagen de televisie. Het werk van Homeros was in Hellas leerboek én bijbel. En laat nu juist door hem en door andere populaire auteurs het verwerpelijke gedrag van roemruchte mensen en de allerminst verheffende houding van grote goden worden beschreven. Plato redeneert: als zíj al mogen liegen en bedriegen, wanneer zíj hun emoties niet in bedwang houden, wat valt er dan van gewone stervelingen te verwachten? Vanwege de slechte invloed op het publiek gunt hij de dichters geen ruimte in de staat die hij in Politeia laat ontwerpen. De enige vormen van poëzie die hij tolereert zijn hymnen voor goden en lofzangen op goede mensen, uitgerekend de vervelendste genres die je kunt bedenken.

Plato reageert onmiddellijk op de bewering van Aischylos: ‘Als een dichter zulke dingen over de goden zegt, zullen we hem dat kwalijk nemen en hem geen subsidie geven. We zullen evenmin toelaten dat onderwijzers deze uitspraken gebruiken bij hun lessen

[p. 75]

aan de jeugd.’ Kavafis laat deze woorden weg, hij slaat zelfs geen acht op de intentie van de passage uit Politeia die hij citeert. De waarschuwing werkt als aanmoediging. Hij maakt er bijna een demonstratie van: de leugenachtigheid van Apollo wordt in het gedicht breed uitgemeten en de zeegodin Thetis doet geen poging haar verdriet te beheersen. Ze scheurt haar kleren en gooit haar juwelen op de grond.

Voor een dichter die zoiets bedacht, was er vast geen plaats geweest in de ideale staat van de denker. Terwijl aan de andere kant diens goddelijke regels niet aan de zo menselijke Kavafis waren besteed.