De Tweede Ronde. Jaargang 20

[p. 94]

Grand old ladies never die
and angry ones always lie
Gerard de Vries

Rechts naast het Capitool met zijn witte tiara-koepel, ligt het niet minder solide gebouw dat de Library of Congress huisvest. Op weg naar Washington werd ik, vanwege mijn belangstelling voor de letteren, op deze bibliotheek geattendeerd. Tot op dat moment had Washington nog geen enkele associatie met Nabokov bij me opgeroepen. Hij heeft de stad eenmaal op doorreis aangedaan maar dat bezoek heeft in zijn werk geen sporen nagelaten. Dat de Library of Congress zich in Washington zou kunnen bevinden, had ik me geen moment gerealiseerd. Hier bevindt zich Nabokov's literaire nalatenschap waaronder de manuscripten van zijn romans, en daarvan zijn de 1029 indexkaarten waarop Pale Fire staat opgetekend het meest intrigerend. Het lijkt een plausibele hypothese te veronderstellen dat het gebruik van indexkaarten een bepaald voordeel bood voor Nabokov's manier van werken. Een van de vele kenmerken van zijn proza zijn immers de repeterende thema's. In Bleek vuur maken, in het commentaar bij regel 149, drie vissers hun opwachting tijdens de ontsnapping van Koning Charles de Beminde. In het commentaar bij regel 408 zien we drie metselaars met hun wijsvingers Mr. Degré de weg wijzen. En in de tekst bij regel 949 zijn het drie studenten die de sluipmoordenaar wijzen waar de universiteitsbibliotheek zich bevindt. Of neem een ander voorbeeld uit hetzelfde boek. Bij regel 678 is Miss Irondell aan het worstelen met de vertaling van Marvell's Fawn en vervolgens wordt bij regel 962 deze Faun zelf opgevoerd als vertaalster. Zo zijn er veel meer wederkerende thema's en men kan zich voorstellen dat het werken met indexkaarten behulpzaam kan zijn geweest bij het uitwerken ervan. Door de indexkaart van regel 149 in de buurt te plaatsen van regel 408 en vervolgens 949 wordt men immers vanzelf herinnerd aan het thema van de drie wegwijzende ambachtslieden die zich laten omscholen.

De indexkaarten in de Library of Congress zouden natuurlijk aanwijzingen kunnen bevatten voor dit vermoeden. En dan zou meer inzicht zijn verkregen voor de wijze waarop Nabokov - met het hoofd of met het hart - zijn kunstzinnig gecomponeerde proza-

[p. 95]

mozaïeken in elkaar zette. Dit alles ging door mijn hoofd onmiddellijk nadat ik vernam dat ik in Washington de Library of Congress zou aantreffen. Maar ik realiseerde me ook dat ik de kaarten niet te zien zou krijgen. Nabokov heeft namelijk bepaald dat zijn nalatenschap pas vijftig jaar na zijn overlijden openbaar zal worden. Wel kan men met speciale toestemming van Dmitri de handschriften van zijn vader raadplegen. Deze toestemming is tot nu toe slechts enkele malen gegeven aan een kleine kring van Nabokovisten en dan nog alleen voor die delen die men voor een bepaalde studie nodig heeft, kortom een procedure die in een kort tijdsbestek onmogelijk tot een goed einde zou kunnen worden gebracht. Maar natuurlijk begaf ik me ondanks de onbereikbaarheid van de indexkaarten toch op weg naar de bibliotheek. Nabokov vond dat het enige interessante aan een schrijver diens werk is. Ik handelde dus geheel in zijn geest door niet Zeestraat 47 in St. Petersburg te gaan bezoeken, of de Oostelijke Senecastraat in Ithaca, waar men opzij van nr. 802 de sombere plek kan zien waar Nabokov het manuscript van Lolita heeft proberen te verbranden, waarvan hij werd weerhouden door zijn vrouw Véra. Niet in zijn voormalige verblijven maar in de bibliotheek is de essentie van deze schrijver gehuisvest. Onderweg kon ik op de grasperken van de Mall de grijze eekhoorntjes bewonderen, de chipmunks die zich volkomen op hun gemak tussen de mensen door begeven en soms door hen, als eenden hier in ons land, gevoerd worden zodat het begrijpelijk wordt waarom in Pnin de eekhoorntjes zich als huisdieren gedragen en zelfs zo gedomesticeerd zijn dat ze zich aan fonteinen laven.

In de Library of Congress vindt men al snel de weg naar de bijzondere collecties en archieven. Het werk van Nabokov bevindt zich in een kleine zaal die men kan betreden wanneer men een ervoor gelegen kantoor heeft gepasseerd. Dit kantoor werd beheerd door een imposant heerschap dat zijn bewakersuniform droeg als een magistraat. In de inhoudsopgave zag ik wat ik al wist, namelijk dat de manuscripten niet ingezien konden worden, maar ook dat hierop een uitzondering gold voor zijn correspondentie met Zinaïda Sjachovskaja. Dat was een onverwachte meevaller en natuurlijk verzocht ik de kantoorbeheerder om toegelaten te worden tot de zaal om de kaarten in te zien. Als reactie kreeg ik de tegenvraag of ik zeker was van mijn verzoek. Toen ik hem van de stelligheid van

[p. 96]

mijn verlangen had doordrongen, kreeg ik een aantal formulieren. Een deel ervan moest ik lezen, andere ondertekenen. Ongeduldig nam ik de amberkleurige vellen in ontvangst, las ze zigzaggend door en wilde de witte papieren opnemen om ze te ondertekenen. Dit nu werd verhinderd door de schatbewaarder. ‘Mijnheer,’ zei hij, ‘ik ben er zeker van dat u erg geleerd bent en een grote vaardigheid bezit bij het doornemen van stukken. Maar dat u zó goed bent dat u al in enkele minuten kunt weten wat er allemaal staat vermeld, is onbestaanbaar. Zelfs voor hele slimme mensen moet men nog rekenen met 15 à 20 minuten om er zeker van te zijn dat men op de hoogte is van de inhoud.’ De boodschap was helder en om niet nog meer tijd te verliezen, nam ik deemoedig de papieren weer op en zocht een stoel om mijn straftijd uit de zitten. Om verdere complicaties te voorkomen, las ik de stukken door. Ik zou geen documenten ontvreemden, geen aantekeningen erop aanbrengen, mijn vingers niet bevochtigen, geen papieren anders opvouwen dan uitvouwen, geen etenswaren nuttigen. Ook werd uitvoerig uit de doeken gedaan wat overtreders te wachten stond. Precies twintig minuten later beëindigde ik deze lectuur en overhandigde de okerkleurige set aan de thesaurier. Ditmaal werd het me toegestaan de witte paperassen te ondertekenen. Maar nog mocht ik het kantoortje niet verlaten, want de bevelvoerder wees me naar een haakje waaraan ik mijn colbert kon ophangen. Ik vond dat hij het nu te gek maakte. Verzadigd van zijn machtsvertoon zei ik vriendelijk dat ik mijn jasje wenste aan te houden.

‘Zoals u wilt,’ riposteerde mijn tegenstrever, ‘maar dan zult u eerst de volgende papieren moeten lezen, hetgeen nodig is voor uw verklaring.....’ Mijn jasje hing intussen al aan het haakje en als hij gevraagd zou hebben om de veters uit mijn schoenen te halen, zou ik dat vermoedelijk ook wel gedaan hebben.

In de leeszaal, waar de schaarse andere bezoekers ook alleen maar in hemdsmouwen waren gehuld, werd ik aan een tafeltje in de wachtstand gezet. Weer formulieren waarop ik mijn bestelling moest noteren en aangeven of ik behoefte had aan papier en potlood om aantekeningen te maken. Eindelijk dan kreeg ik een langwerpig kistje aangereikt met daarin een grote verzameling ansichtkaarten. Alle kaarten waren gericht aan Zinaïda Sjachovskaja en alle waren drukbeschreven met Nabokov's regelmatige en fijnzinnige handschrift. Helaas was de tekst van alle kaarten, met uitzon-

[p. 97]

dering van een tweetal, in het Russisch gesteld. De twee uitzonderingen waren in het Frans en bevatten, als ik het me nog goed herinner, mededelingen van nogal zakelijke aard, aankomsttijden of vermelding van een recensie. Ik was dus gauw uitgelezen en bekeek daarom de kaarten maar, echte ansichtkaarten waarvan er een opviel omdat hij een foto afbeeldde van een auto die een bocht nam langs een grote donkere helling. De kleuren van de verschillende onderdelen waren, vermoedelijk vanwege de schemering, zo homogeen dat het tafereel een schilderij van Hopper geleek.

Behalve dit is alleen de naam van Mme Sjachovskaja me nog bijgebleven en toen ik in het Nabokov-nummer van De Tweede Ronde (winter 1998, maar aan het begin van dit jaar verschenen om Nabokov's eeuwfeest luister bij te zetten) de bijdrage van Jean Paul Hinrichs las, begreep ik waarom Nabokov juist dit deel van zijn correspondentie voor het publiek had vrijgegeven. Tevens logenstraffen ze de juistheid van het tweede citaat dat Hinrichs uit haar mond optekent, namelijk dat Nabokov zijn brieven aan haar, wanneer zij ze aan hem zou hebben geschonken, zou hebben vernietigd ‘omdat ze iets te openhartig zijn pro-Amerikaanse bestaan onthulden en hem in het algemeen zouden demystificeren.’ Dat zou dan toch ook voor de vele kaarten hebben moeten gelden? Sjachovskaja's bittere toon komt voort uit een persoonlijke teleurstelling. Als zij hem, decennia na hun intensieve contacten in de jaren dertig, weer ontmoet tijdens een receptie in 1959 in Parijs (Gallimard had een grootscheepse ontvangst georganiseerd en tweeduizend mensen uitgenodigd om de auteur van Lolita te ontmoeten) en zij hem wil omhelzen, weigert hij haar te herkennen en reageert koeltjes met ‘Bonjour, madame.’

Dit zou passen in de opvatting van Sjachovskaja dat Nabokov na het succes van Lolita een andere persoon zou zijn geworden die liever niet herinnerd werd aan zijn arme emigrantenbestaan, maar, genesteld in het prestigieuze Montreux Palace en afgeschermd door zijn vrouw Véra (met wie hij, aldus Sjachovskaja, alleen maar in schijn een uitzonderlijk harmonieus huwelijk had) het image opbouwde van een ‘ongenaakbare, onfeilbare auteur.’

In de biografie van Brian Boyd kunnen we de ware toedracht lezen. Inderdaad heeft Nabokov geweigerd zich door Sjachovskaja te laten omarmen en haar als een vreemde behandeld. (Die omhelzing keert later terug als Sjachovskaja's broer, een Oudrussische aartsbisschop, hem daarmee probeert te begroeten, wat ook dit-

[p. 98]

maal wordt geweigerd.) De drie vrouwen die erbij aanwezig waren, Véra, een gemeenschappelijke vriendin Irina Komarov, en, natuurlijk Zinaïda zelf, hebben dit bevestigd. Wat is het geval? In 1939 had Sjachovskaja een antisemitische faux pas gemaakt waarvoor Véra haar had terechtgewezen. Vervolgens verzuimde Sjachovskaja in haar volgende brief aan Nabokov naar Véra te informeren. Dit verslechterde de verhoudingen verder. Sjachovskaja moet dit hebben geweten omdat haar zus (die getrouwd was met Nabokov's neef, de componist Nicolas) bij Véra verhaal kwam halen over het vreemde gedrag van Nabokov. En bovendien had Sjachovskaja juist een artikel over Nabokov geschreven waarin ze hem aanrekent zijn vrienden uit zijn moeilijke Europese jaren te hebben vergeten, en hem überhaupt een gebrek aan goedaardigheid verwijt. ‘Degenen die op zoek zijn naar intellectuele vertroosting kunnen beter wat vergif innemen dan Nabokov lezen,’ zo schrijft zij in het artikel dat onder een pseudoniem verschijnt. Dit verwijt van gebrek aan humaniteit is het gevolg van het soort van misverstanden waaraan zovele beschouwingen over Nabokov mank gaan. In het Nabokov-nummer van dit tijdschrift wordt er juist over dit onderwerp het nodige rechtgezet, ondermeer in de artikelen van Boyd, Toker en Zimmer. Zo'n tien jaar geleden, dus ongeveer evenveel jaren na Nabokov's overlijden, schrijft zij een boek over hem. Daarin schrijft ze dat Nabokov's schrijftalent onder invloed van vreemde (lees: Joodse) krachten verbleekte. Tegen Brian Boyd vertelde ze dat ze het boek had geschreven om zich af te zetten tegen Véra. Aan deze mededeelzaamheid heeft het haar ontbroken tijdens haar gesprek met Hinrichs; ook heeft ze hem niet geïnformeerd over de ware toedracht van de mislukte ontmoeting in 1959. Men kan zich voorstellen dat Nabokov de kaarten die hij schreef aan Sjachovskaja op een andere manier is gaan bezien en ze daarom vrijgaf voor het publiek. De wijze waarop ze worden bewaard en bewaakt geeft in elk geval aan dat hij de herinneringen aan betere tijden respecteerde.