De Tweede Ronde. Jaargang 20

[p. 90]

Goethes materialisme
Wim Reilingh

Het nachtelijk Goetheprogramma van de WDR, ‘Genie ohne Tugend?’ opende met een close-up van Goethes geraamte. Dergelijke foto's, gemaakt tijdens de exhumatie van 1970, schijnen al langer in omloop te zijn, maar het was voor het eerst dat schrijver dezes er een te zien kreeg.

Vier of vijf seconden bleef het zwaar gelauwerde doodsgebeente in beeld. Je kijkt ernaar met een merkwaardige ambivalentie: weliswaar gefascineerd, maar tegelijkertijd met het sterke gevoel dat je het liever niét had gezien. Wie zich gedurende langere tijd in Goethes leven en werk verdiept heeft, gaat hem gaandeweg beschouwen als een eminente huisvriend, niét als een standbeeld, niét als het boegbeeld van het Avondland dat hij in de ogen van de meesten vertegenwoordigt, en zeker niet als een geraamte. Wie Goethe kent, of meent te kennen, beschouwt hem niet als een dode.

Genoemde ambivalentie is er de oorzaak van dat je niet in afschuw het hoofd afwendt, maar, integendeel, met asbak en sigaar naar het scherm oprukt en je er als een zwam aan vastkleeft om maar geen detail te missen. Vier of vijf seconden is in zo'n geval te kort voor een aandachtige observatie. Weliswaar stond de videorecorder aan, maar omdat ik het hele programma wilde opnemen, was ik pas de volgende ochtend in staat om - op mijn gemak -terug te zien wat in het holst van de nacht zo'n schokkende indruk had gemaakt.

Meestal valt zoiets tegen en tot een volledig besef van wat je ziet kom je nooit, maar het was niettemin Goethe waar ik naar keek, in precies dezelfde, ietwat ongemakkelijke houding als waarin Friedrich Preller hem in 1832 op zijn doodsbed tekende.

Het besef dat ik voor het eerst een foto van hem zag, hield na verloop van tijd op te boeien. Het geraamte van Goethe is Goethe niet, al valt dat ook te nuanceren, want der unsterbliche Geist mag dan eine solche Hülle (Eckermann) vertalen hebben; het blijft niettemin het staketsel waarop zijn persoon, werk en roem gegrondvest zijn.

De scheppende kracht om het in gedachten van vlees, vel en Geheimratsecken te voorzien, de holle oogkassen te vullen met glan-

[p. 91]

zende ogen en me, al was het voor een seconde, terug te wanen in het Weimar van 1832, ontbrak me echter.

Goethe is nooit in strikte zin ‘ter aarde besteld’, maar in een luchtdicht loden omhulsel bijgezet in de Weimarse Fürstengruft. Het ontbindingsproces bleef daardoor achterwege. Meer dan een eeuw is het lichaam perfect gemummificeerd gebleven, tot de kist tijdens de tweede wereldoorlog met het oog op dreigende bombardementen werd geëvacueerd. Het loden omhulsel raakte daarbij beschadigd, waardoor de natuurlijke fermentatie een aanvang kon nemen.

Wat algemeen als smakeloze grafschennis werd beschouwd, was in feite een desperate poging om tenminste de botten voor de totale verrotting te behoeden. Dat het verval nog volop gaande was, bleek bij opening van de kist. ‘Goethe stonk de pan uit,’ verklaarden de onderzoekers later: alleen de lauwerkrans om de schedel verkeerde nog in redelijke staat. Was deze operatie niet verricht, dan zou er nu, bijna dertig jaar later, nog maar bitter weinig over zijn geweest van Goethes resten. Men kan van mening verschillen over het belang van een dergelijke restauratie. In Nederland, waar op de stoffelijke kant van de kunst met een calvinistisch dédain wordt neergekeken, zou iets dergelijks ondenkbaar zijn, maar ook in het Duitse taalgebied komt het vrijwel niet voor dat de grote doden zo consciëntieus voor het verval worden behoed.

Op zich vloeit de restauratie van zijn gebeente niet logisch voort uit respect voor de mens of de dichter Goethe, want zijn omnipotente en vooral dierbare aanwezigheid ligt besloten in duizenden gesprekken, observaties, brieven en dagboekaantekeningen. De werkelijke reden is het feit dat zijn gebeente, naast zijn huizen, zijn tuinen en collecties, een onderdeel is van zijn oeuvre.

Aan de basis van Goethes persoonlijkheid ligt een groot en gezond materialisme. Dit moet niet verward worden met de platte hebzucht die tot uitdrukking komt in het verlangen naar geld en glimmende automobielen. Goethes geestelijk leven kon zich alleen volledig ontplooien zolang het in nauw contact stond met de aarde. Heel zijn werk komt voort uit liefde en belangstelling voor dingen. Zijn Walpurgisnacht kon hij pas schrijven nadat hij zelf de Blocksberg onder zijn voeten had gevoeld. Zijn wetenschappelijke geschriften komen zonder uitzondering voort uit de praktijk, niet uit theoretische beschouwing. Wanneer zijn functie hem niet in

[p. 92]

contact had gebracht met de mijnbouw zou hij nooit naar de geologie getaald hebben. Zonder de inspirerende tastbaarheid van tuinen en parken was hij niet tot de botanie gekomen. Zijn morfologische studiën en de daaruit voortvloeiende ontdekking van het tussenkaakbeen bij de mens, kwamen voort uit de behoefte om schedels in huis te halen en na te tekenen.

De roman Die Wahlverwandtschaften, om een ander voorbeeld te noemen, is de personifiëring van een proces dat zijn bevestiging vindt in een reageerbuis. Zo is het met alles wat Goethe schiep, of liever: transformeerde. Het simpelste liefdesgedicht is nog een poging om het voorwerp van die liefde in de collectie bij te zetten (en daarmee zowel te vereeuwigen als overbodig te maken). Het Faustdrama ontwikkelt zich vanuit een studeervertrek als een museum, volgestouwd met aangename voorwerpen: ‘Gläsern, Büchsen’, ‘Instrumenten’, ‘Urväter Hausrat’, ‘Tiergeripp und Totenbein’.

Faust II groeit uit tot datgene waar Wilhelm Meister zijn ontwikkeling mee begint: een poppenkast, of anders gezegd: een geslaagde poging om de antieke, ideële wereld bij te zetten in het persoonlijk panopticum.

Daarom is Goethe, meer dan anderhalve eeuw na zijn lijfelijke dood, nog altijd een buitengewoon tastbaar fenomeen. Ondanks de onmeetbaarheid van het begrip ‘literaire grootheid’ is zijn superioriteit nooit aan discussie onderhevig geweest. De vraag of bv. Schillers oeuvre misschien niet beter geschreven of veelomvattender is, doet daarbij niet ter zake. Schiller is onmiskenbaar een dode schrijver. Ook zíjn huis is bewaard gebleven, maar in tegenstelling tot dat van Goethe vormt het geen onlosmakelijk onderdeel van zijn oeuvre (al is het, zoals men zegt, eleganter ingericht). Schillers werk kwam voort uit geestelijke en historische belangen. Goethe vertegenwoordigt de volmaakte synthese tussen geest en materie: onder zijn handen veranderde materie in geest, zoals aanraking van de steen der wijzen lood in goud verandert. Schiller was een intellectueel; Goethe een alchemist: een tovenaar.

Daarom veroorzaakt de aanblik van Goethes geraamte een huivering, terwijl je Schillers schedel (waarvan het overigens nog maar de vraag is of het werkelijk de zijne is) onbewogen, als een belangwekkend bibelot, kunt bestuderen. De onmogelijkheid om Goethe als dood te beschouwen maakt de aanblik van zijn geraamte tot

[p. 93]

een ongerijmde, ontluisterende ervaring. In theorie is het goed om te weten dat het nog bestaat en veilig onderdak is, maar de onbevoegde blik mag daarbij in de praktijk niet verder reiken dan de buitenkant van de kist.

Het geurloze, sterk gerasterde videobeeld liet overigens meer dan genoeg aan de fantasie over. Wel meende ik een deformatie van de ribbenkast, die bij ons ‘tonnenborst’ genoemd wordt, te bespeuren, maar van medische zijde heb ik een dergelijke afwijking nooit horen noemen Misschien lag het aan mijn televisie. Toch zou het veel verklaren; van de hanige stijfheid die vooral in de silhouetten zo opvalt tot de vele borstkwalen waaraan Goethe geleden heeft en zijn te vroege dood (op tweeëntachtigjarige leeftijd) aan een ‘nervös gewordenen Katharrhalfieber’.

Maar het zijn mijn zaken niet. Ik voelde me voornamelijk gegeneerd bij het trekken van dergelijke conclusies, die met Goethe als zodanig niets te maken hebben. Ik had dat geraamte niét willen zien, maar, opnieuw die ambivalentie: wanneer iedereen het gezien had behalve ik, zou ik alles in het werk hebben gesteld om het tóch te zien te krijgen.

Het blijft de vraag waarom dergelijke foto's, die in hun naaktheid bijna pornografisch zijn, na dertig jaar, en uitgerekend in dit Goethejaar, aan de openbaarheid worden prijsgegeven. Een eerbetoon kan het moeilijk genoemd worden.