De Tweede Ronde. Jaargang 18

[p. 56]

Essay

Het Poesjkinhuis in Petersburg. Foto Gerrit Oorthuys

[p. 57]

De musea van Poesjkin en Multatuli
Hans Boland

Precies een kwart eeuw geleden kwam ik voor het eerst in wat toen heette de Sovjet-Unie; van 1991 tot 1996 woonde en werkte ik in Rusland. Hoewel ik me al die jaren bezighield met de Russische taal, literatuur en geschiedenis, ben ik me er altijd over blijven verbazen dat Rusland en Nederland, twee Europese, ‘blanke’, christelijke landen, zo ontzaglijk van elkaar kunnen verschillen. Klimaat en geologische omstandigheden spelen uiteraard een grote rol: de inwoners van de kleine, aan zee grenzende Lage Landen zijn steeds gericht geweest op het buitenland en deze openheid heeft een stempel gedrukt op hun geschiedenis en cultuur; terwijl de Russen met hun ‘onbegrensde’ territorium, maar afgesneden van de zee, steeds binnenslands oplossingen voor hun sociale en economische problemen hebben gezocht. Het middelpuntvliedend tegenover het middelpuntzoekend principe moet wel een van de voornaamste oorzaken zijn van het verschil tussen een samenleving die gekenmerkt wordt door het streven naar vrijheid, democratie en beweging, en één van slavernij, dictatuur en stagnatie.

Hoe weinig de twee landen op elkaar lijken, wordt aanschouwelijk wanneer we hun twee grootste schrijvers met elkaar vergelijken. De dichter Poesjkin en de prozaschrijver Multatuli. De ene stamde uit een oeroud geslacht en behoorde tot de maatschappelijke toplaag; de andere kwam uit een onbemiddeld en ongeprivilegieerd milieu. De ene was een man van de gulden middenweg, zonder extremistische denkbeelden, de andere is meer dan een eeuw na zijn dood nog in staat zekere lezers te schokken met zijn radicalisme. Poesjkin zag zichzelf als beroepsschrijver, Multatuli had een eeuwige hekel aan dat beroep.

De verschillen tussen de culturen van beide landen worden nog sprekender wanneer we de musea van onze twee grote schrijvers vergelijken: de Russische en de Nederlandse mentaliteit - als we met die term het historische (onder)bewustzijn van de twee volken bedoelen - lijken elkaar volkomen uit te sluiten.

De twee museumpanden zijn karakteristiek voor de steden waarin zij zich bevinden. In Sint-Petersburg een geel, chique Catharinisch palazzo aan de Mojka-gracht, met een lange rij kamers over een

[p. 58]

breedte van 22 ramen, met aan beide kanten een dubbele poort, midden in de keizerlijke hoofdstad, op een steenworp van het Winterpaleis (de tegenwoordige Hermitage), met als buren onder andere de consulaten van Nederland, Frankrijk en Japan. In Amsterdam een piepklein bakstenen huisje van misschien 40 m², drie vensters breed, ‘Hollandse barok’ uit de 17de eeuw, net als het Poesjkin-museum in een van de oudste stadsdelen, niet ver van het Paleis - symbool van de Republiek! - maar in tegenstelling tot het Poesjkin-museum in een smal steegje en met vertegenwoordigsters van het oudste beroep als buren.

Het Poesjkin-museum beslaat (nog afgezien van zijn filialen: het Lyceum en het Buitenhuisje in Tsaardorp en het Nationale Park met de landgoederen in de Poesjkinbergen) een groot perceel; behalve het pand zeifis er een grote hof met een standbeeld van de dichter - een van de vele die de stad rijk is - en met de bijgebouwen waarin de administratie is gehuisvest. Het Multatuli-museum beschikt over een eerste verdieping (waar het echtpaar D.D. woonde), een tweede verdieping (waar juffrouw Laps woonde) en een derde verdieping (waar de conservator woont); zijn buste - het enige ‘standbeeld’ van Multatuli, honderd jaar na zijn dood onthuld - staat om de hoek op de Torensluis.

Het palazzo aan de Mojka was Poesjkins sterfhuis, het huisje aan de Korsjespoortsteeg Multatuli's geboortehuis. Symbolischer kan het al niet, als men bedenkt dat Pasen, waarbij Christus' dood en opstanding worden herdacht, voor de orthodoxe kerk het belangrijkste feest is en Kerst, waarbij Christus' geboorte wordt herdacht, voor de rooms-katholieken en protestanten.

Beide musea werden 88 jaar na de dood van hun illustere bewoners opgericht: het ene in 1925, het andere in 1975 (Multatuli stierf 50 jaar na Poesjkin). Maar Poesjkins huis werd ‘gekocht’ (dat wil zeggen onteigend) en als museum bestemd door de staat, dat van Multatuli door ene meneer Roelfsema, die niet rijk was maar wel een Multatuli-bewonderaar. En tot op de dag van vandaag ontvangt het Poesjkin-museum het leeuwedeel van zijn niet geringe inkomsten van de staat, terwijl het Multatuli-museum weliswaar jaarlijks een stads- of staatsgeldje toebedeeld krijgt, maar toch voornamelijk aangewezen blijft op de financiële inventiviteit van het bestuur en de generositeit van zijn leden.

Beide musea hebben geldgebrek, wat vooral van invloed is op de (on)mogelijkheid te publiceren wat gepubliceerd zou moeten wor-

[p. 59]

den. Maar het Poesjkin-museum moet voor het eerst sinds zijn bestaan het hoofd bieden aan deze situatie, terwijl zij voor het Multatuli-museum zo normaal is, dat zij welhaast een existentiële voorwaarde kan heten.

Beschikbaarheid van, respectievelijk gebrek aan ‘openbare’ hulp beïnvloedt vanzelfsprekend de activiteiten van beide huizen, niet alleen waar het publicaties betreft, maar ook waar het gaat om conferenties en speciale tentoonstellingen. Maar het Poesjkin-museum werkt zo nauw samen met zijn filialen en met het ‘Poesjkin-huis’ (het Instituut voor Russische Literatuur), dat het zich weinig gelegen hoeft te laten liggen aan conferenties of tentoonstellingen diė worden georganiseerd door ‘derden’. Het Multatuli-museum moet zich daarentegen, al is het om te overleven, bemoeien met allerlei conferenties die maar enigszins te maken hebben met Multatuli, met schooltentoonstellingen, enz. Zelfs op zo'n micro-niveau komt het verschil tussen de gesloten Russische en de open Nederlandse maatschappij naar voren.

Het Poesjkin-museum beschikt over gelden en organisatorische mogelijkheden waarvan het Multatuli-museum niet zou durven dromen. Dit wordt pijnlijk duidelijk bij een vergelijking tussen personeelsbestand en bezoekersaantallen. Het personeel van het Poesjkin-museum - inclusief de genoemde filialen in Tsaardorp en dan nog de musea van Derzjavin en Nekrasov - telt ongeveer 250 mensen: een algemeen direkteur, een uitvoerend direkteur en twee of drie wetenschappelijk medewerkers voor elk van de filialen, restauratoren, gidsen, suppoosten, enz. Het Multatuli-museum heeft alleen een curator en een medewerker voor één vijfde deelbaan op de zaterdagen. En niet te vergeten de vader van de curator, vrijwilliger. Verleden jaar bezochten 100.000 mensen het Poesjkin-museum, het jaar daarvoor nog tweemaal zoveel; het gemiddelde aantal jaarlijkse bezoekers van het Multatuli-museum bedraagt 1200. Daarvan komt 16% uit het buitenland; een dergelijk percentage buitenlanders is voor het Poesjkin-museum onvoorstelbaar. Een ander verschil is de samenstelling van het bezoekersbestand: bij Multatuli komt zelden of nooit een kind op bezoek, bij Poesjkin dagelijks horden.

De inrichting blinkt in geen van de twee musea uit in authentieke rijkdom, ze bezitten weinig voorwerpen die hun beroemde gastheren hebben toebehoord. Een leunstoel, een wijnkarafje, een inktpot, een schilderij van een bevriend dichter, het vest waarin hij zijn

[p. 60]

laatste duel vocht: meer is er niet bewaard gebleven van Poesjkins materiële erfenis (de authenticiteit van zijn bureau en wandelstok zijn te betwijfelen). Van die van Multatuli zijn alleen zijn bureau, boekenkast, documentenkist, reliëf-globe en een Ambonees bloemstukje van vogelveertjes over. In beide musea vinden we doodsrelikwieën: Poesjkins dodenmasker en een haarlok, respectievelijk de urn met de as van de eerste gecremeerde Nederlander. Uiteraard sieren portretten van de schrijvers zelf en van hun familie, vrienden en tijdgenoten de wanden van beide musea en liggen er specimina van hun manuscripten tentoongesteld. Toch is het verschil enorm. In het Multatuli-museum is geen serieuze poging gedaan het originele interieur te herscheppen; in het Poesjkin-museum juist wel. Natuurlijk zullen er in het geboortehuis van Multatuli weinig, in het sterfhuis van Poesjkin heel veel interessante prullen hebben geprijkt. Maar ik denk niet dat dit de reden is waarom de twee interieurs zo van elkaar verschillen. Het verschil is veel meer van principiële aard: de Russische ‘restauratie-filosofie’ is totaal anders dan de Westerse. Een vergelijking tussen de na de Tweede Wereldoorlog tot in detail (zij het dikwijls van bordkarton) gerestaureerde paleizen in de omgeving van Sint-Petersburg en de ruïne gelaten Berlijnse Gedächtniskirche mag ter ondersteuning van deze stelling volstaan. Overigens verrijst het meest verbazende - komische, als het niet zo tragisch was - voorbeeld van Russische restauratie-drift in onze dagen in Moskou: een kopie van de in de jaren '30 door henzelf opgeblazen kathedraal van de Heiland in beton.

Terug naar onze musea. De pseudo-authenticiteit van het Poesjkin-museum springt het meest in het oog wanneer we onze aandacht richten op de boekenkasten. Deze bevatten 4000 delen, waarvan er niet één ooit is aangeraakt door Poesjkin. Zelfs de boeken die uit zijn eigen bibliotheek bewaard zijn gebleven, zijn overgedragen aan het Instituut voor Russische Literatuur; in zijn ‘eigen’ boekenkasten staan duplicaten. Met Multatuli's bibliotheek is alles weer andersom: de inhoud ervan is ongewijzigd gebleven sinds zijn weduwe Mimi de kast 43 jaar na de dood van haar man aan de Multatuli-vereniging schonk. Er staan maar ongeveer 400 boeken in, maar daarvan zijn er slechts zeven waarvan vaststaat dat Multatuli er zelf niet in heeft gebladerd. De catalogus ervan is uitverkocht en in het museum zelf kan men de scriptie lezen waarin de inhoud en authenticiteit van het boekenbestand is uitgeplo-

[p. 61]

zen. Naar Poesjkins bibliotheek kun je alleen kijken van achter een touw, van een veilige afstand, die je het onderscheiden onmogelijk maakt.

Hiermee zijn we bij de kern van de zaak terechtgekomen. In het Multatuli-museum ben ik nooit de enige bezoeker geweest, er waren altijd nog wel twee, drie of zelfs vijf andere bedevaartgangers. Het eerste wat je ziet bij binnenkomst is een grote leestafel en boekenkasten met alle mogelijke edities van Multatuli's werk in allerlei talen en met een zeer uitgebreide verzameling secundaire literatuur (800 boeken en 10.000 artikelen over Multatuli en direkt met hem verwante thema's; meer dan 1000 foto's, waarvan 600 uit de vorige eeuw; en een vracht brochures, hoofdzakelijk uit het begin van deze eeuw). Er zit altijd wel iemand aan de tafel, bezig met Multatuli. Er wordt gediscussieerd, men is op zoek naar een of andere brochure, iemand maakt notities, iemand komt de trap afdraven, sommigen mediteren hardop over een onoplosbaar multatuliaans probleem, anderen zitten in een hoekje gebogen over een vergeeld tijdschrift. Iedereen werkt. Iedereen drinkt koffie.

In Sint-Petersburg is alles anders. Je komt het Poesjkin-museum binnen op speciale slofjes. De topografische dramatiek is sterk uitgebuit: je begint op de trap waarlangs de stervende Poesjkin naar boven werd gedragen, komt in de kinderkamer, door de eet- en ontvangstkamer, via de studeerkamer, naar het boudoir van Natalie (de vrouw van Poesjkin), om te eindigen bij de haarlok en het dodenmasker. Hardop praten is streng verboden. De gids reciteert gedichten alsof het zou gaan om verzen in een nauwelijks begrijpelijke sacrale taal, hoewel ze in werkelijkheid geschreven zijn in het glasheldere Russisch van mijn geliefde mozarteaanse ondeugende genie. Kortom, ook al hebben de drommen bezoekers hun hoofden niet bedekt, je waant je in de Romeinse Sint-Pieter. Meer dan eens heb ik een bezoekster zien wenen. Ik geloof niet erg in de specialiteiten van de Russische ziel en helaas hebben zelfs zulke tranen iets onechts.

Op de tweede verdieping van het Amsterdamse museum staat het - authentieke - bureau van mijn andere geliefde genie. Daaraan heb ik de eerste notities voor deze regels zitten maken, af en toe verhuizend naar de sofa waarop Multatuli zijn laatste adem uitblies. Soms ging ik daar ook even op liggen. Een godslasterlijk beeld als je het verplaatst naar Mojka 12. Al is de sofa hier een doodgewone sofa, pseudo (dus anti-Poesjkiniaans), een surrogaat,

[p. 62]

laat ook maar zitten, ik wil er mij niet eens op nedervlijen.

Men heeft mij tegengeworpen dat niet iedereen zomaar op ‘Poesjkins’ sterfbed kan gaan liggen omdat het geen 100.000 gegadigden per jaar zou overleven. Maar dat is niet de werkelijke reden. De werkelijke reden is dezelfde als waarom je in Jasnaja Poljana - het landgoed van Lev N. Tolstoj - niet met je handen aan de trapleuning mag zitten, omdat Lev Nikolajevitsj zich in de laatste maanden van zijn leven dagelijks langs deze trap moest zeulen. De leuning zou wel erger overleven, hij is van eikehout. (‘Eik’ is in het Russisch ‘doeb’ en onder ‘doebisme’ verstaat men in Rusland de mentaliteit van lieden met een plank voor de kop.)

Ter conclusie zou ik het verschil tussen Russen en Nederlanders in de manier van omgang met hun cultuur willen vergelijken met het verschil tussen de orthodoxe en de protestantse religieuze praktijk: rituelen tegenover woorden, mystiek tegenover rationalisme, goud tegenover kaal.

Het Multatuli-museum is een werkplaats waar je kunt proberen nader te komen tot het historische beeld van Multatuli en waar je wordt omringd door zijn gedachten en woorden en door de schamele resten van zijn materiële bestaan. Het Poesjkin-museum is een heilige plaats, waar men ondergedompeld wordt in de mythe van Poesjkin - en waar je nader dan waar ook door kunt dringen tot het verschijnsel dat sinds het aantreden van Brezjnev (de val van Chroesjtsjov) zo verdacht afwezig is geweest aan de dis van de Russische publieke opinie: de persoonlijkheidscultus.

Atte Jongstra eindigt zijn voorwoord bij zijn boek over de multatulianen met de verzuchting dat de laatste multatuliaan binnenkort wel zal zijn gestorven en dat hem dat toch wel enigszins spijt. Ik zou in dezelfde toonaard willen eindigen, met de verzuchting dat de laatste poesjkiniaan voorlopig nog niet zal zijn overleden en dat me dat toch wel enigszins spijt. Maar aan de andere kant is de poesjkiniaan die nu al veel te lang beslag legt op uw aandacht niet van plan binnen de komende halve eeuw te overlijden.