De Tweede Ronde. Jaargang 15

[p. 124]

Maan boven de rivier
Cao Xuan Tu
(Vertaling Erik Mossel)

Vlakbij de monding strekt de rivier zich breed uit. Op stormachtige dagen gaan de verre oevers over in wolken en zonder een spoor na te laten zinken de zanderige duinen weg achter de deining. De wind voert er scherpe geuren aan van zout en vis en zeewier, waar je dagenlang hoofdpijn van houdt. Pientere jochies die op de uitkijk staan beweren steeds dat ze de geesten van verdronken zeelui naar hen zien wuiven. Klagende stemmen drijven er over het wijd uitgestrekte water, irriteren de dorpslui die er betraande ogen van krijgen en dan 's ochtends te laat op hun werk komen om in de rivier garnalen te vangen.

Vaak sliep Tim 's avonds als een blok in en zag of hoorde zulke vreselijke dingen dan niet. Hij woonde bij zijn oom Phac in een huisje aan de rivier. Oom Phac had hem geadopteerd, nadat zijn ouders door een storm waren overvallen en nooit van de visvangst waren teruggekeerd. Ondanks dat voelde Tim zich toch een gelukkig jochie. Hij hoefde niet op stinkende binnenplaatsen te werken om garnalenpaté en vissaus te maken zoals de meeste jongens van zijn leeftijd, en daar was hij Boeddha en alle goden hier op aarde en in de hemel, maar vooral zijn goede oom, maar wat dankbaar voor.

Oom Phac was in het dorp een eenzame, nogal tragische figuur. In een of andere oorlog had hij een been verloren. De dorpelingen beschouwden hem als de plaatselijke held. Hij stampte rond tussen de sporen vuil, zijn verschoten khaki-shirt, zwaar behangen met medailles en onderscheidingen, boven een versleten korte broek die hij altijd, dag en nacht, aan had. De kinderen holden woest weg als hij met zijn vurige stomp in hun richting porde.

Toen Tim zo'n acht jaar was, stuurde oom Phac hem naar de dorpsschool om lezen en schrijven te leren. De onderwijzeres was een jonge vrouw die uit een provinciestad hierheen was gestuurd. Na drie maanden had ze er genoeg van en was ze vertrokken. De regering had vergeten haar te betalen, zei de dorpssecretaris, maar het verhaal ging dat een of andere onbeduidende partijslaaf haar

[p. 125]

salaris had ingepikt. En die partijslaaf die aan de plaatselijke financiën kon komen was niemand anders dan die dorpssecretaris, dat wist iedereen.

‘Naar de hel met de dief!’ Oom Phac vervloekte niemand in het bijzonder en stootte dan, als hij er eentje te veel op had, met zijn stomp in de lucht.

In het land was een geboortengolf geweest en het dorp maakte op die plaag geen uitzondering. Waarom er zoveel jongens en zo weinig meisjes in de buurt waren had Tim nooit begrepen. En zo zaten ze, toen de onderwijzeres was vertrokken, in het dorp met een stel wilde, ongeschoolde jongens. De secretaris bepaalde toen dat iedereen van het mannelijk geslacht van zeven jaar en ouder, die daar lichamelijk toe in staat was, bij de vissaus-coöperatie moest gaan werken, zodat de produktie gehaald kon worden die de regering had vastgesteld.

‘Geen sprake van dat dat tuig ooit aan dat jong van me komt! Voor jou heb ik al plannen klaar.’ Oom Phac knarste met zijn vooruitstaande tanden toen hij het nieuws hoorde. Woest keek hij naar Tim alsof zijn boosheid eigenlijk op hem gericht was. Met zachte stem zei hij toen: ‘Ik ben een held, h-e-l-d, versta je! Nu ben je míjn zoon. Dus ben je ook de zoon van een held! En geen vervloekt partijlid dat m'n jongen voor die stinkende onderneming kan weghalen. Neerschieten zal ik ze, hiermee!’ Oom Phac hield zijn afgezette been als een machinegeweer met beide handen vast en wees er mee in de richting van het tinnen dak, waar het dorpsbestuur zetelde.

Toen de dag was aangebroken dat Tim zich voor het werk moest aanmelden, deed oom Phac of hij de aanmaningen uit de luidspreker niet had gehoord en hield hem thuis en bereidde zich al rondbanjerend voor op een confrontatie met de overheid. Oom Phac deed een grote koffer open die de vorm had van een doodkist en viste er een vergeeld stuk papier uit en een medaille zo groot als de palm van een kinderhand, met rode en gouden lintjes, de grootste die Tim ooit had gezien. Achteloos stopte hij ze allebei in zijn borstzak.

‘Ha, ha, ha!’ schaterde oom Phac van het lachen. ‘Ze moeten 's opletten, die schooiers!’ Tim moest voor hem onder het bamboebed kruipen om, zoals oom Phac altijd zei, ‘de medicijnfles’ te pakken, maar Tim wist dat het gewoon rijstwijn was, die zijn oom in het geheim zelf stookte in een leeg schuurtje ginds op het erf.

[p. 126]

Wanneer je ook keek, altijd lagen er tientallen flessen onder het bed. Hij nam een flinke teug van het heldere vocht en lachte weer. ‘Hè, hè, hè! Dat spul is sterk genoeg om de overheid af te houden.’

Oom Phac lachte nog steeds toen de dorpssecretaris er met een stel forse trawanten aankwam, elk met een geweer over de schouder. Hun kleren stonken naar bedorven vissaus. Kennelijk kwamen ze regelrecht van de coöperatie.

Oom Phac nodigde ze niet binnen. Hij stond bij de stoep, zijn lichaam wat voorover, zijn wilde haar wapperend in de wind, en nu pas zag Tim dat het goede been van zijn oom stug was behaard, als van een varken.

‘Gegroet, waarde kameraden, gegroet!’ vleide oom Phac onnozel. ‘Da's lang geleden. Ha, ha! Dat is nog eens een verrassing. Welk geluk verschaft me de eer van dit bezoek?’ Tim had zijn oom nog nooit op zo'n uitermate beleefde manier horen praten. Hij gniffelde stilletjes en sloeg het gebeuren door de halfopen deur gade.

De secretaris stond op het erf en nam oom Phac van top tot teen op. Hij had een lang, donker gezicht en hoekige kaken. Het gezicht van een paard, vond Tim. Toen de secretaris begon te spreken weerkaatste de zon in iets metaalachtigs in zijn mond. Een paard met een gouden tand!

Zijn stem snerpte toen hij meedeelde: ‘In de naam van het dorpscomité gebied ik dat u uw jongen ten dienste van de gemeenschap overdraagt. Hij heeft zijn plicht al vier uur verzuimd.’

‘Jongen? Welke jongen?’ vroeg oom Phac vinnig.

‘Geen grapjes. Kom op met die jongen, dan vergeten we alles.’

‘Ah, u wilt míjn jongen!’ sneerde oom Phac. ‘Dan kent u me nog niet. Ooit deze onderscheidingen eerder gezien?’ Zijn stem klonk steeds luider. Buren kwamen nu hun rieten hutten uit. Tot Tim's verbazing begon zijn oom de onderscheidingen een voor een van zijn shirt te trekken en er mee naar de toegestroomde menigte te zwaaien. ‘Wat voor medaille is dit? Iemand die het weet?’ Zijn oog viel op een gepensioneerde soldaat, een veteraan die heel wat had gevochten en nu de waterbuffels in het dorp moest verzorgen. ‘Hé, kameraad! U weet toch wel wat dit is?’

De oude soldaat was maar wat blij dat zijn medewerking werd gevraagd. Hij zette een bril met dikke glazen op en kwam dichterbij om beter te kunnen zien. ‘Dat is de Medaille voor Heldenmoed, Eerste Klasse! Tjonge, u was in Dien Bien Phu! Was u daar

[p. 127]

niet wat te jong voor?’

‘Helden kennen geen leeftijd, kameraad,’ zei oom Phac bescheiden. ‘Wel, en wat is dit? En dit? En deze...’

Telkens als oom Phac met een medaille zwaaide, zat de oude soldaat er met zijn bril bovenop en raffelde de naam van een vreemde orde af en prees enthousiast de verdiensten en prestaties uit voorbije oorlogen. En elke keer joelde hij ‘Lang leve kameraad Phac!’ De menigte genoot danig van de voorstelling en brulde goedkeurend. Het leven was al vervelend genoeg in dit slaperige dorpje en dit soort vermaak kwam niet zo vaak voor.

Maar de secretaris scheen het niet bepaald amusant te vinden. Hij ging tussen oom Phac en de oude soldaat staan, geflankeerd door zijn twee trawanten die nogal dreigend keken.

‘Daar kunt u maar beter meteen mee ophouden,’ zei de secretaris streng. ‘Opzij, kameraad. Laat ons binnen, anders gebruiken we geweld.’ De trawanten kromden hun vingers om de lopen van hun geweer, hun ogen schoten vuur, klaar voor de aanval. De menigte werd helemaal stil.

Tim deinsde terug achter de deur; van angst deed hij het in zijn broek, een warm nat liep langs zijn blote benen. Hij wilde wegrennen en zich onder het bed verstoppen maar hij kon zijn benen niet verroeren.

‘O-ver-mijn-lijk!’ Oom Phac spuugde de woorden weg en duwde zijn stomp naar de secretaris. De menigte stond paf van dat uiterste tarten. Men rook bloed en vloog alle kanten op. Allemaal, op de oude soldaat na. Die kwam op oom Phac toe, legde zijn arm om hem heen en zei kalm: ‘Nu heeft u iemand die achter u staat!’

‘Daar ben ik u heel dankbaar voor, kameraad soldaat,’ zei oom Phac opgewekt en zuchtte diep. ‘Waarom ze u eigenlijk buffelhoeder hebben gemaakt, heb ik nooit begrepen. Heb nog een paar minuten geduld met me, dan is alles voorbij - voor hen.’ Hij haalde het vergeelde papier en de grote medaille met de mooie lintjes te voorschijn die hij daarvoor in de koffer had teruggevonden. ‘Wel, kameraad soldaat, wees zo aardig kameraad secretaris 's te vertellen wat voor medaille dit is?’

De oude soldaat zat met zijn dikke bril boven op de roestbruine penning en onderzocht die toen met zijn dikke vingertjes.

Plotseling keek hij op en riep: ‘Aha! Dat is de Orde van de Grote Draak, Hoogste Graad! De belangrijkste onderscheiding van het land! Alleen hoge ministers en veldmaarschalken krijgen die.’

[p. 128]

De secretaris stond versteld toen hij dit hoorde. Hij probeerde de medaille uit de hand van de soldaat te graaien maar oom Phac, met zijn ene been, was hem toch voor.

‘Dit is een heel bijzondere onderscheiding, kameraad. Een kapitaal waard,’ zei oom Phac sarcastisch. ‘Ik heb haar aan het Nationaal Museum beloofd. Zij behoort aan het volk. Als ik dood ben, bedoel ik. En leest u nu dit 's.’ Hij gaf het stuk papier aan de secretaris die het op zijn beurt, zonder te lezen, aan een van zijn gewapende trawanten gaf. Achter de deur kon Tim een giechellachje niet onderdrukken. De secretaris was duidelijk een ongeletterde sufferd!

De trawant legde zijn geweer neer en hield het papier naar de zon en begon als een schooljongen voor te lezen. ‘Democratische republiek van... in het jaar... punt. Als waardering aan generaal... voor zijn leiderschap en bijdrage aan de vele strijd die het land... De partij en de regering van... hebben besloten dat per... generaal... en zijn directe gezinsleden zijn vrijgesteld van diensten aan de gemeenschap, punt. De kinderen van generaal... hebben het recht hogescholen en universiteiten te bezoeken...’

De secretaris viel hem in de rede nog voor hij zijn voordrachtje had beëindigd. Vervolgens verontschuldigingen en eerbetoon. Alles was vergeten en vergeven en als een echte proletariër nodigde oom Phac iedereen uit binnen te komen, maar ze lieten het niet bij één fles van dat heldere vocht. Oom Phac stond er op dat Tim ook meedronk, waardoor hij zo misselijk en ellendig werd als hij zich nog nooit had gevoeld. In minder dan geen tijd lag hij op apegapen.

Toen Tim wakker werd was het avond. Hij ging naar de heg om zijn natuur de vrije loop te laten. Het huisje met het kleine erf en de grote rivier aan de overkant werden door maanlicht overgoten. Oom Phac zat in een stoel aan het water. Tim was nog steeds een beetje misselijk, maar zijn oom had kennelijk niet veel last van die afschuwelijke rijstwijn.

‘Ah, je leeft nog, kleine schobbejak!’ Oom Phac wenkte over de lange graspollen naar hem. ‘Hoe voel je je, jongen?’

‘Ik heb een enorme kei in m'n hoofd, oom. Van wel een paar kilo.’

‘Ha, ha! Bij mij is het maar een keitje. Eén keer moet de eerste zijn. Zo is het met drank, liefde en opium... Behalve met de dood.

[p. 129]

Dat is begin en eind tegelijk. Ga oom maar 's de medicijnfles halen. Dan raak ik die kei weer kwijt.’

Terwijl oom Phac de tijd nam zijn kater met de fles te verjagen, hurkte Tim in het gras en staarde naar de druppeltjes maan die op de golfjes stuiterden. Het briesje dat over de rivier waaide, verkoelde zijn verhitte gezicht en langzaam voelde hij hoe de steen in zijn hoofd in kiezelsteentjes veranderde, die daarna als zandkorrels wegdreven, terwijl honderden zenuwen en duizenden cellen in zijn hoofd zoemend tot leven leken te komen, zich weer voegden en - zoals hij dat voelde - het normale denkproces weer terugkeerde. Langzaam kwamen de gebeurtenissen van de dag weer bij hem boven.

Met een brede grijns keek hij naar zijn oom op en vroeg: ‘Vertel 's oom, was u echt generaal?’

Oom Phac gaf geen rechtstreeks antwoord. ‘Je gelooft het niet echt, hè?’ gniffelde hij. ‘Maakt ook geen klap uit, jong. Geen klap.’

‘En die grote onderscheiding dan?’ hield Tim vol.

‘Ach, precies hetzelfde. Ik zeg je toch dat het er niks toe doet. Het leven is te kort dat het iets uitmaakt. Het is gewoon een grote - grap!’ Oom Phac slaakte een lachsalvo en bleef lachen tot zijn lichaam ervan schokte en hij er tranen van in zijn ogen kreeg. Toen hij eindelijk bedaard was, schraapte hij zijn keel en met een krakerig legato zong hij een lied dat Tim nog nooit eerder had gehoord:

Warme maan van mijn jeugd
Sprenkelt goud over de rivier
In je stralen smelt de liefde
Voorbij, voorgoed voorbij...
Roei, roei terug op het tij
Naar geliefden
Naar de zerken van voorvaderen...
Maar laat mij alleen
Verbannen thuis
Verdronken in de wijn
Dronken, eeuwig...

Het lied was zo droevig dat Tim er wel van kon huilen. Maar hij vond het wel mooi en hij wilde net vragen of hij het nog eens mocht horen, toen oom Phac ineens zijn houten kruk pakte en

[p. 130]

opstond. Hij knipperde met zijn bloeddoorlopen ogen en wierp een blik over de rivier.

‘Zie je iets komen, jong?’ vroeg hij. ‘Ik verwacht bezoek.’

Tim tuurde over de lange, brede, door maanlicht overspoelde stroom die zo wit was dat zijn gezichtsveld werd uitgevaagd en doordrenkt werd in de melkachtige leegte van alles en niets.

‘Ik zie niks, oom,’ zei Tim.

‘Kijk of je een boot ziet, jong.’

Tim knipperde met zijn ogen, kneep ze toen samen en probeerde wanhopig de hallucinerende witheid uit te wissen. Eindelijk kon hij een piepklein puntje onderscheiden dat in het midden van de stroom naderde; het werd groter en groter tot het zo groot was als een mandje.

‘Het is inderdaad een boot! Een rieten boot!’ schreeuwde Tim blij. ‘Iemand zwaait naar ons!’

‘Dat is een compagnon van me, jong,’ mompelde oom Phac en knikte veelbetekenend. Hij hield zijn beide handen om zijn mond en stootte een vreemd geluid uit, net als dat van een uil, wat al gauw werd teruggekaatst door een hoger geluid uit de rieten boot. Dat wordt interessant, dacht Tim, die in zichzelf grinnikte naarmate zijn verbazing steeg.

Ze keken toe hoe een man met een tropenhelm uit de rieten boot klom en die aan de steiger vastlegde. Het was dezelfde oude soldaat, de buffelhoeder die voor oom Phac was opgekomen bij die vertoning met de overheid eerder die dag.

Oom Phac begroette de oude soldaat met een vriendschappelijk klopje op de schouder. ‘Wat een dag, kameraad!’ gniffelde hij.

‘Nou, nou,’ zei de oude soldaat. ‘Een mooie show die we daar hebben weggegeven. Kom, we moeten weer 's aan het werk.’

‘Zijn d'r nog genoeg flessen? En voldoende kurken?’

‘Van alles volop, makker.’

Op verzoek van zijn oom hielp Tim de oude soldaat twee jute zakken vol flessen uit de boot te halen. Die sleepten over het erf en maakten een rinkelend rumoer, terwijl oom Phac de weg naar het schuurtje wees. Het was de eerste keer dat Tim er binnen mocht. Binnen was het donker, maar de geur was zo onweerstaanbaar zoet en bedwelmend dat hij er wat draaierig van werd. Oom Phac streek een lucifer af en stak de stormlamp aan. Het gele licht wierp droevige schaduwen over twee grote vaten, met over elk een stromatje. Oom Phac hevelde de vloeistof over door een rubberbuis

[p. 131]

- waarvoor hij een band van een of andere oude fiets gebruikte - in een groene fles waar de oude soldaat mee klaar stond. Tim's werk was het die met een kurk af te sluiten, wat hij met een houten hamertje deed. Het werkplaatsje draaide op volle toeren en het duurde niet lang of de vaten waren leeg en alle drie zaten ze op de aarden vloer te wachten tot de rode was in het blikje boven het vuur was gesmolten. Zo voorzichtig mogelijk dompelden ze de kurken in de gesmolten was, zodat ze gingen glimmen en de flessen er stijlvol uitzagen.

Tegen de tijd dat de oude soldaat zijn goederen veilig in de ruimtes van zijn boot had opgeslagen en wegroeide en aan oom Phac een aardige bom duiten had gegeven, was de maan al een eind gedaald en dreven er neveldraden tussen de hemel en de rivier.

‘Kom mee naar binnen, makker, het wordt koud,’ zei oom Phac hartelijk. Hij sloeg zijn arm om Tim heen terwijl ze de rivier de rug toekeerden en naar huis liepen; het nachtwerk zat er op.

Nooit zou Tim de dag meer vergeten dat zijn oom hem van die troep arbeiders in de vissaus-coöperatie had bevrijd en de nacht dat hij medeplichtige was gemaakt bij illegaal drankstoken.