De Tweede Ronde. Jaargang 14

[p. 80]

Essay

[p. 81]

Prometheus Down Under
Ad Borsboom & Klazien Laansma

‘De krokodil had vuurstokjes in zijn bezit. De regenboogvogel vroeg hem om vuur, maar werd steeds weggejaagd. De regenboogvogel had geen vuur: hij had geen licht, sliep zonder kampvuur en at zijn voedsel (vis, goannaoeg hagedis, mosselen) rauw.

De regenboogvogel kon niet aan vuur komen, want de krokodil was de baas over het vuur en joeg hem steeds weg.

“Jij mag geen vuur!”

“En de mensen dan? Moeten ze rauw voedsel eten?”

“Ze kunnen best rauw eten. Ik geef je geen vuurstokjes!”

De krokodil had het vuur. Geen mens kon vuur maken. De krokodil had het vuur al heel lang geleden gekregen. Toen stak de regenboogvogel overal vuur aan. Iedere boom heeft nu van binnen vuur. Het was de regenboogvogel die het vuur erin bracht.

De regenboogvogel zei: “Wirid, wirid, wirid!” Hij klom in een boom, op een droge plek, een droge boom. Hij kwam naar beneden zoeven als een vliegtuig, om de vuurstokken weg te snaaien, maar de krokodil hield ze aan zijn borst geklemd. Steeds opnieuw probeerde de regenboogvogel het.

“Eet jij maar rauw,” zei de krokodil tegen hem. “Ik geef je echt geen vuur.”

“Ik wil het vuur hebben. Je bent gemeen. Als ik vuur had gehad, zou ik het wel aan jou hebben gegeven.”

“Wirid, wirid, wirid, wirid!” Hij kwam weer naar beneden zeilen. Hij miste. Hij vloog op.

“Wirid, wirid, wirid!” Opnieuw begonnen ze te kibbelen.

“Ik geef je geen vuur. Jij bent maareen klein kereltje. Ik ben een grote vent. Eet jij maar rauw.” Zo moesten wij dus gaan eten.

De regenboogvogel was boos. “Waarom jaag je me aldoor weg?”

De krokodil draaide zich om. Hap! De regenboogvogel had de vuurstokken te pakken! “Wirid, wirid, wirid!” Wegvloog hij. De krokodil kon er niets tegen doen, want hij heeft geen vleugels. De regenboogvogel steeg hoog boven hem op. “Ga jij maar terug naar het water,” riep hij. “Ik ga het vuur aan de mensen geven!”

De regenboogvogel deed overal vuur in, in ieder land, in iedere soort boom (behalve de pandanuspalm). Hij maakte licht, hij brandde, hij bereidde vis, krokodil en schildpad.

[p. 82]

De krokodil ging terug in het water. De twee gingen uit elkaar.

“Ik zal een vogel worden en ik ga naar droge plekken,” riep de regenboogvogel uit. “Jij kunt het water in. Als je naar de droge plaatsen gaat, zul je sterven. Ik blijf hoog zitten.”

De regenboogvogel borg de vuurstokjes op in zijn achterwerk. En daar kun je ze nu nog zien uitsteken.

Het is lang geleden gebeurd.’

Deze mythe tekende de anthropoloog Kenneth Maddock op tijdens zijn veldwerk onder de Dalabon in het uiterste Noorden van het Australische Northern Territory. Het is een van de drieëntwintig aboriginal mythen over de oorsprong van het vuur die hij analyseerde en vergeleek. Net als bij de Prometheusmythe komt in veel aboriginal vuurmythen het thema van het stelen van vuur voor, zij het dat de protagonist meestal een niet-menselijk wezen is. De dieven en de bewakers van het vuur zijn geesten, natuurverschijnselen of (voorouders van) diersoorten. Pas later krijgt de mens het vuur, soms rechtstreeks van de vuurdief. In de mythen uit het Noorden van Australië waren de vuurdieven veelal vogels, die het vuur afnamen van waterelementen of-reptielen, vaak een krokodil. In het Zuiden komt het vuur juist van boven: vogels stelen het van hemellichamen of luchtgeesten.

Waarschijnlijk zijn de meeste vuurmythen verloren gegaan. Voor de komst van de Europese Australiërs en de daarop volgende genocide leefden er op het Australische continent zo'n vijfhonderd minivolken die een half nomadisch bestaan leidden op hun eigen grondgebied. Er moeten veel verschillende mythen over de herkomst van het vuur zijn geweest. De cultuur, riten en gebruiken, en de leefvorm van de volken hing sterk af van de leefomstandigheden van hun woongebied. Het koele bergklimaat van de Australische Alpen bracht een andere samenlevingsvorm en andere mythen met zich mee dan de omstandigheden in het woestijnachtige binnenland of het tropisch regenwoud in het Noorden. Maddocks verzameling laat iets zien van de diversiteit van de vuurmythen.

Terwijl vuur in geïndustrialiseerde samenlevingen vaak een symbool is voor angst en verwoesting is in de oorsprongsmythen - ook die van de Westerse Prometheus - het vuur juist een begerenswaardig werktuig. Het gebruik van het vuur is een stap in de menselijke ontwikkeling die volgens vele geleerden zijn weerga niet kent (Freud, Lévi-Strauss, Goudsblom). Het vuur geeft licht en warmte en het maakt

[p. 83]

eten gaar en daarmee beter verteerbaar en langer houdbaar. Of het voedsel rauw of gekookt moet worden gegeten is dan ook een terugkerend motief, evenals de discipline die nodig was om het vuurmaken te beheersen en het vuur te behouden:

‘De krokodil en de plevier bezaten de enige vuurstokjes ter wereld. Omdat de plevier zo lui was, deed de krokodil het meeste werk. Toen hij op een morgen op jacht ging vroeg de krokodil aan de plevier of hij het vuur wilde opstoken als hij terugkwam, zodat ze de buit konden gaar maken. Toen de krokodil terugkwam, droeg hij een grote kangoeroe. Maar het vuur was gedoofd en de plevier lag te slapen. De krokodil maakte zijn metgezel verwijten, nam de vuurstokjes van hem af en rende naar de rivier om ze te doven. Maar de plevier kon ook snel zijn. Hij pakte de vuurstokjes terug en rende de heuvels in. Sinds die tijd leven de krokodillen in en bij het water en de plevieren in de heuvels. Maar wat de plevier betrof konden de mensen net zo goed rauw voedsel eten.’
(Mountford 1956 - Oenpelli, Noord-Beswick reservaat)

Het vuur was voor veel aboriginal volken een belangrijk instrument in de omgang met de natuur. Het werd ingezet als werktuig bij de jacht en voor het beheer van de natuur. Door gebieden op geregelde tijden af te branden hielden de jagers het overzicht en hadden zij bewegingsruimte. Het branden werd doelbewust benut om de dieren een bepaalde kant op te drijven en zo gemakkelijk te kunnen doden. De kunstmatig in stand gehouden graslanden trokken grazers aan, terwijl de grasachtige zaden ook voedsel boden voor de mensen. Het lijkt paradoxaal, maar deze brandpraktijken blijken van groot ecologisch nut te zijn. ‘Naar aanleiding van een van de grootste bosbranden van de laatste tijd, de zogenaamde aswoensdagbrand in Zuid-Australië in 1983, die tweeënzeventig mensenlevens eiste, verklaarde een Aboriginal dat deze ramp had kunnen plaatsvinden omdat het land niet was “schoongehouden”. Hij vertolkte met die uitspraak een opvatting die steeds meer veld wint onder houtvesters - namelijk dat al te grote zorg om bossen brandvrij te houden averechtse gevolgen heeft.’ (Goudsblom: Vuur en beschaving, p. 227) Het aansteken van gras in een vlakte veroorzaakt een oppervlaktebrand die met grote snelheid over het droge gras en struikgewas raast. Zonder af en toe een brandje verandert de steppe vroeg of laat in een bos. Door de strenge brandpreventie van het moderne bosbeheer blijft veel dood materiaal staan. Als dit dichte, dorre bos eenmaal vlamvat, ontstaat een kroonbrand die zich verspreidt via de boomtoppen. Een kroonbrand die een grote hitte

[p. 84]

bereikt en nauwelijks beheersbaar is, richt over enorme afstanden grote verwoestingen aan.

Iets van de brandpraktijk vinden we terug in de mythe van de Kokowara bij Princess Charlotte Bay:

‘De kleine kwikstaart kon zichzelf niet warm houden in het koude weer. Hij smeekte de uil om vuur, maar die weigerde het hem te geven. Hij wachtte tot de duisternis was ingevallen en stal de vuurstokjes uit de hut van de uil toen die er niet was. Hij stookte een vuurtje en vluchtte naar Rocky Island, waar in die tijd volop gras, hout en voedsel was. Daar leefde hij verder, hij verbrandde al het gebladerte en bracht toen de vuurstokjes terug. De uil, die zag dat een groot deel van zijn jachtgrond verwoest was, wilde erop af gaan om de kwikstaart een lesje te leren, maar die maakte een krokodil met wiens hulp hij zich redde. Zelfs nu nog zie je kwikstaartjes en krokodillen vaak in elkaars gezelschap.’

De vuurmythen zijn vaak tegelijkertijd oorsprongsmythen. Zij vertellen over het ontstaan van de diersoorten: hoe werd een krokodil een krokodil en hoe komt de regenboogvogel aan z'n staart? Hoe worden de bomen brandbaar? De mythen over de oorsprong van het vuur spelen zich af in de mythologische droomtijd, waarin de natuur de vormen aanneemt die de mens nu waarneemt. De protagonisten in de mythen zijn vaak de voorouders van dieren of natuurverschijnselen zoals hemellichamen:

‘Twee mannen die nu de sterren Castor en Pollux zijn, stonden op de top van een heuvel, waar de aborigines ze zagen. Ze gooiden met vuur dat neerviel tussen de aborigines, die angstig wegrenden, maar later terugkeerden om er met hout een vuur van te stoken.’
Tasmanië (opgetekend door Smyth 1878: 461-2)

Een heel aparte vuurmyme waarin de mensen de zon achtervolgden en zo aan het vuur kwamen, tekende Howitt (1904) op in de buurt van Maryborough:

‘Aan Birral, de cultuurheld die de zwarten op de primitieve aarde neerzette, vroegen de zwarten hoe zij overdag warm konden blijven en hoe zij 's nachts aan licht kwamen. Hij zei hun dat ze, als ze in een bepaalde richting zouden lopen, de zon zouden vinden en door daar een stukje van af te breken zouden ze vuur krijgen. Ze liepen heel ver in de aangegeven richting en ontdekten dat de zon 's morgens uit een hol kwam en 's avonds weer een ander hol in kroop. Ze snelden de zon achterna en braken er een stuk van af.’

In de mythen die Maddock bespreekt is vaak een vergelijkbaar conflict te vinden als in het Prometheusverhaal: zij die het vuur kunnen

[p. 85]

maken of het bezitten, willen dit niet geven aan of delen met anderen:

Smyth 1878: een Gippsland-mythe:

‘Bowkan was boos op de aboriginal vrouwen, omdat ze hem niets gaven van de vis die ze hadden gevangen. Hij nam hun het vuur af en steeg hoog boven hen op. Maar een kraai nam een zwarte slang in zijn snavel en wierp die naar Bowkan die daar zo bang van werd dat hij het vuur weer liet vallen, zodat de vrouwen het weer ontdekten.’

Mathew 1910: Kabikabi en Waka waka in Z.O. Queensland:

‘De doodsadder was de enige die het vuur bezat, en hij bewaarde het in zijn lichaam. Alle vogels probeerden wat vuur te krijgen, maar tevergeefs. Totdat de kleine havik met zijn dolle buitelingen de adder zijn ernst deed vergeten en aan het lachen maakte. Toen ontsnapte het vuur en werd eigendom van iedereen.’

Parker 1953: Euahlayi N.O. New South Wales:

‘De blauwe kraanvogel en de kangoeroerat ontdekten het vuur toen de rat stokjes tegen elkaar wreef. Ze besloten deze kennis voor zichzelf te houden, maar het verschil in de vis die zij kookten en de vis die op de oude manier in de zon was gedroogd liep in de gaten. De kraanvogel en de rat hielden vol dat hun vis ook in de zon was gedroogd, maar de uil en de papegaai bespioneerden hen en ontdekten hun geheim. Ze besloten dat ze de vuurstokjes in bezit wilden nemen, die de kraanvogel en de rat in een zak verborgen hielden. Er werd een corroborree gehouden. Door het dansen van de Brolga's verslapte de waakzaamheid van de kraanvogel en de rat. Zij lachten. De rat liet de zak vallen en de havik snaaide die weg. De havik haalde de vuurstokjes eruit en stak het gras aan, terwijl hij de kraanvogel ver achterliet in zijn vlucht.’

Maddock geeft aan dat de vuurmythen zijn opgebouwd uit binaire opposities, zeker waar het vuurbezit de bron is van een conflict. De tegenstellingen zijn nat/water - droog/heuvels/binnenland of hooglaag (lucht - sterrenhemel). Een andere oppositie die Maddock niet noemt, maar die in verscheidene door hem geciteerde mythen voorkomt is de tegenstelling, misschien zelfs de strijd, tussen de seksen waarvan de onderstaande wel een fraai voorbeeld is:

Kakadu / Oenpelli Spencer 1914:

‘Twee mannen gingen op jacht met hun moeders. Terwijl de mannen eenden en plevieren vingen op de vlakte, verzamelden de vrouwen leliewortels en

[p. 86]

zaden in waterpoelen. De vrouwen bezaten het vuur, maar deden hun best om dat voorde mannen verborgen te houden. De mannen wisten niets van vuurmaken af. De vrouwen kookten hun voedsel terwijl de mannen weg waren en toen ze zagen dat ze weer terug kwamen, verborgen ze de gloeiende as in hun vagina. De mannen vroegen waar het vuur was gebleven. De vrouwen zeiden dat er helemaal geen vuur was, ze kregen ruzie, maar de vrouwen gaven de mannen gebakken leliekoek en gaar vlees en iedereen ging slapen. Toen gingen de mannen weer op jacht en de vrouwen kookten.
Het was erg warm. De resten van de vogels die ze nog niet hadden opgegeten werden vies. De mannen brachten verse voorraad en zagen opnieuw van een afstandje het vuur branden. Een plevier vloog naar de vrouwen om ze te waarschuwen zodat ze het vuur net als de vorige keer konden verstoppen. De mannen kwamen en begonnen over het vuur, maar de vrouwen ontkenden alles. De mannen zeiden: we zagen een groot vuur. Als jullie geen vuur hebben, hoe krijgen jullie dan dat eten gaar? Heeft de zon het soms gekookt? Als het de zon is die jullie leliewortels kookt, waarom doet hij het niet met de eenden, zodat ze niet bederven? De vrouwen hadden geen goed weerwoord. Ze gingen slapen.
De volgende morgen gingen de mannen weer weg bij de vrouwen en ontdekten dat ze vuur konden maken door stokjes tegen elkaar te wrijven. Ze besloten zichzelf te veranderen in krokodillen, die toen nog niet bestonden. Ze maakten krokodillehoofden, doorboorden hun longen zodat ze onder water konden ademen, leerden zwemmen, en verborgen toen de koppen en gingen terug naar het kamp. Opnieuw zagen ze het vuur, en opnieuw waarschuwde de plevier de vrouwen. De vrouwen wilden weten wat de mannen hadden gedaan, maar de mannen lieten niets los.
Laat in de middag zetten de vrouwen visnetten uit. 's Morgens wilden ze de netten binnenhalen, de mannen kwamen er het eerst, veranderden zichzelf in krokodillen en doken in het water. Ze hingen aan de netten zodat de vrouwen er niet in slaagden die op het droge te trekken. Toen de vrouwen probeerden uit te zoeken wat de netten nu zo zwaar maakte, trokken de krokodillen hen onder water. De mannen sleurden de vrouwen op de oever. Vooruit, sta op. Waarom hebben jullie ons voorgelogen over het vuur? Maar de vrouwen antwoordden niet, ze waren morsdood.
De mannen gooiden hun stokken en speren weg eigenlijk alles wat ze hadden, veranderden zichzelf in krokodillen en doken in het water waar ze sindsdien leven.’