De Tweede Ronde. Jaargang 13

[p. 151]

Uit de Memoires
Lorenzo Da Ponte^*
(Vertaling Frans Denissen & Martine van Tomme)

Twee, drie dagen later zag ik de keizer. ‘Da Ponte,’ zei hij, ‘maak libretto's voor Mozart, voor Martini, voor Salieri, maar maak er nooit meer voor die Potacchi, Petecchie, Pitocchi, Peticchi ... hoe heet hij ook alweer? Casti¹ was slimmer dan u: die schreef uitsluitend tekstboekjes voor een Paisiello of een Salieri.’

Ook deze twee opera's werden dus, samen met Il ricco di un giorno en Il finto cieco, aan de vergetelheid prijsgegeven, en de Figaro en de Cosa rara werden weer uit de kast gehaald. Daarom bedacht ik dat het tijd werd om mijn dichtader, die helemaal opgedroogd leek toen ik voor Righini en Piticchi schreef, weer tot leven te wekken. De gelegenheid daartoe werd mij geboden toen de drie reeds eerder geprezen maëstro's Martini, Mozart en Salieri - mij alle drie tegelijkertijd een libretto kwamen vragen. Ik voelde voor alle drie genegenheid en achting en van alle drie hoopte ik dat ze mijn voorbije mislukkingen zouden goedmaken en mijn tanende roem als operalibrettist weer zouden doen toenemen. Ik vroeg mij af of het niet mogelijk zou zijn hen alle drie tevreden te stellen en drie opera's tegelijk te schrijven. Salieri vroeg me geen oorspronkelijk stuk. Hij had in Parijs de muziek geschreven voor de opera Tarara, wilde de woorden en de muziek Italiaans maken en vroeg me dus een vrije vertaling. Mozart en Martini lieten de keuze volledig aan mij over. Voor Mozart koos ik Don Giovanni, een onderwerp dat hij ontzettend leuk vond, en L'arbore di Diana voor Martini, aan wie ik een fijnzinnig onderwerp wilde geven dat past bij zijn allerzoetste melodieën, die je tot inje ziel voelt maar die weinigen kunnen navolgen. Zodra ik deze drie onderwerpen bedacht had, ging ik naar de keizer, zette hem mijn ideeën uiteen en lichtte hem in over mijn voornemen om deze drie opera's tegelijkertijd te schrijven.

* Voor noten zie pagina 156

1 Giambattista Casti (1724-1803): Da Ponte's grote rivaal als Italiaans librettist in Wenen.

[p. 152]

‘Dat zal u niet lukken!’ antwoordde hij.

‘Misschien niet,’ repliceerde ik, ‘maar toch wil ik het proberen. 's Nachts zal ik voor Mozart schrijven en mij inbeelden dat ik Dante's Hel lees. 's Morgens zal ik voor Martini schrijven en doen alsof ik Petrarca bestudeer. 's Avonds zal ik voor Salieri schrijven en dat zal mijn Tasso zijn.’

Hij vond mijn vergelijking heel mooi. Nauwelijks was ik weer thuis of ik zette me aan het schrijven. Ik ging naar mijn werktafel en bleef er twaalf uur aan één stuk aan zitten. Een flesje tokayerwijn rechts van mij, de inktpot in het midden en een doos tabak uit Sevilla links van mij. In mijn huis verbleef een mooi jong meisje van zestien (van wie ik alleen had willen houden als van een dochter, maar ja ...) samen met haar moeder, die voor het huishouden zorgde. Ze kwam naar mijn kamer op het geluid van de bel, die ik, om eerlijk te zijn, heel vaak liet rinkelen, vooral wanneer ik de indruk kreeg dat mijn inspiratie begon te bekoelen. Nu eens bracht ze me een koekje, dan weer een kop koffie, of niets anders dan haar mooie gezichtje, altijd vrolijk, altijd lachend, als het ware gemaakt om de dichterlijke creativiteit en de ideeënvlucht te inspireren. Twee maanden lang werkte ik elke dag twaalf uur met korte pauzes en al die tijd bleef zij in de kamer ernaast, nu eens met een boek, dan weer met een naai- of borduurwerkje, klaar om bij het eerste gerinkel van de bel naar mij toe te snellen. Soms zat ze naast me zonder zich te bewegen, zonder haar mond open te doen of haar ogen neer te slaan, ze keek me strak aan, glimlachte heel vertederend, zuchtte en leek soms te willen huilen. Kortom, dit meisje was mijn Calliope voor die drie opera's en ze was het voor alle verzen die ik in de loop van de volgende zes jaar schreef. In het begin liet ik haar bezoekjes heel vaak toe, maar op den duur moest ik ze minder talrijk maken om niet al te veel tijd te verliezen met minnekozerijen, die ze perfect beheerste.

De eerste dag heb ik bij de tokayer, de Sevillaanse tabak, de koffie, de bel en mijn jonge muze de eerste twee scènes van de Don Giovanni geschreven, plus twee van de Arbore di Diana en meer dan de helft van het eerste bedrijf van de Tarare, waarvan ik de titel veranderde in Assur. 's Morgens bracht ik de scènes naar de drie componisten, die nauwelijks konden geloven wat ze met hun eigen ogen lazen. In drieënzestig dagen waren de eerste twee opera's helemaal klaar en de laatste voor bijna twee derde.

[p. 153]

L'arbore di Diana was de eerste die werd opgevoerd. Hij oogstte grote bijval, minstens even groot als die voor Cosa rara. Ik wil over deze opera een paar dingen vertellen die mijn lezer misschien met enig plezier zal vernemen. Mijnheer Lerchenheim, die ik daarstraks genoemd heb, was een heel groot bewonderaar en vriend van Martini. Twee of drie dagen voor ik enig vers aan de maëstro gegeven had, kwam hij samen met hem naar mij toe en vroeg half schertsend, half verontwaardigd: ‘Wanneer krijgt onze Martini nu eindelijk verzen?’

‘Overmorgen,’ antwoordde ik.

‘Het onderwerp staat dus vast?’

‘Zeker,’ bevestigde ik.

‘En wat wordt de titel?’

‘De boom van Diana.’

‘Is de synopsis klaar?’ vroeg Martini.

‘Wees maar gerust.’

Toevallig werd net het souper opgediend en ik verzocht de twee vrienden om te blijven eten, waarbij ik hun verzekerde dat ik hun na het souper de synopsis waar ze me om vroegen zou laten zien. Ze namen de uitnodiging aan. Niet alleen had ik geen enkele synopsis gemaakt, maar ik had ook gezegd dat de titel De boom van Diana was, zonder dat ik er ook maar het flauwste idee van had wat ik met die boom aan moest. Ik deed dus alsof ik iets nodig had in een andere kamer en vroeg dat iemand mij wat later zou roepen. Ik liet de twee vrienden achter bij mijn mooie muze en mijn broer die bij mij woonde, ging naar een aangrenzende werkkamer en in minder dan een half uur bedachten schreef ik de hele synopsis van de opera, die niet alleen nieuw was, maar ook perfect aansloot bij de gemoedsaard van mijn verheven beschermheer en vorst. In die tijd had deze met een heilig decreet in de erflanden de barbaarse instelling van de kloosters afgeschaft. Ik verzon dus dat Diana, de mythologische godin van de kuisheid, in haar tuin een boom heeft waarvan de takken buitengewoon grote appels voortbrengen. Als de nimfen van de godin onder die boom door lopen en als zij kuis zijn in daden en gedachten, worden die appels heel glanzend en komen er uit alle vruchten en takken geluiden en gezangen met een hemels lieflijke melodie. Als een van hen een misdrijf begaan heeft tegen die heilige deugd, wordt het fruit zwarter dan steenkool, valt op hun hoofd of hun rug en straft hen door hun gezicht te verminken of een van hun ledematen te kneuzen of te

[p. 154]

breken, naar gelang van de ernst van hun misdrijf. Amor, die een voor zijn goddelijkheid zo beledigende wet niet kan verdragen, sluipt in vrouwenkleren de tuin van Diana binnen, verleidt de tuinman van de godin, leert hem hoe hij alle nimfen kan verleiden, en nog steeds niet tevreden, smokkelt hij de schone Endymion in de tuin binnen, op wie Diana ten slotte zelf verliefd wordt. De priester van Diana ontdekt bij de offerplechtigheden dat er in de maagdenkring misdrijven gebeuren en met het priestelijke gezag dat hem door de godin gegeven is, beveelt hij dat alle nimfen en ook Diana zelf aan de proef van de boom onderworpen worden. De godin beseft dat ze betrapt is en laat de boom omhakken, en Amor, die in een nimbus van licht verschijnt, beveelt dat de tuin van Diana moet veranderen in het rijk van de liefde.

Dit muziekdrama is naar mijn mening het beste van alle stukken die ik gemaakt heb, zowel qua verbeelding als qua poëzie: het is zinnenstrelend zonder wulps te zijn en het boeit van het begin tot het eind, wat blijkt uit de meer dan honderd opvoeringen die het gekend heeft. Graaf Rosenberg vroeg waar ik al dat moois gevonden had en ik antwoordde hem: ‘Op de rug van mijn vijanden.’

De keizer, die mijn toespeling begreep en er plezier in schepte, liet bij mij thuis honderd zecchino's bezorgen.

Het stuk was net in première gegaan toen ik genoodzaakt was naar Praag te vertrekken, waar Mozarts Don Giovanni voor het eerst zou worden opgevoerd ter gelegenheid van de aankomst van de prinses van Toscane in die stad. Ik bleef er acht dagen om de acteurs die het moesten opvoeren te regisseren. Maar voor het in première ging, moest ik terug naar Wenen vanwege een opgewonden brief die ik van Salieri kreeg. Daarin bracht hij mij er - al dan niet waarheidsgetrouw - van op de hoogte dat Assur onmiddellijk moest worden opgevoerd ter gelegenheid van het huwelijk van Frans² en dat de keizer hem opgedragen had mij terug te roepen. Ik keerde dus naar Wenen terug en reisde dag en nacht, maar halverwege voelde ik me moe en vroeg of ik een paar uur naar bed mocht. Ik ging liggen en toen de paarden klaar waren, kwam men mij roepen. Ik sprong half slapend uit mijn bed, ging naar beneden, stapte in het rijtuig en vertrok.

Na een tijdje kwamen we bij een tolboom, waar mij een kleine som gelds gevraagd werd om door te mogen. Ik stak mijn hand in mijn zak en groot was mijn verbijstering toen ik geen rode duit vond in het beursje waarin ik 's morgens de vijftig zecchino's had gestopt die de

2 Frans (1768-1835), zoon van Leopold II, van 1792 tot 1806 Duits keizer als Frans II, daarna keizer van Oostenrijk als Frans I.

[p. 155]

Praagse impresario, Guardasoni, me voor mijn opera had betaald! Ik dacht dat ik ze kwijtgeraakt was in bed, waar ik met kleren en al was ingekropen. Ik keerde dadelijk naar de herberg terug, maar vond het geld niet. De herbergier en zijn vrouw, heel wellevende mensen, riepen alle bedienden op het matje, ondervroegen hen, fouilleerden hen, bedreigden hen, maar niemand bekende dat hij in mijn bed had gesnuffeld. Een klein meisje van hooguit vijf jaar had echter een van de meiden het bed zien opmaken voor een andere gast. ‘Mama, mama,’ riep ze, ‘Caterina heeft het bed opgemaakt toen meneer vertrokken is!’

De herbergierster beval Caterina zich uit te kleden en vond op haar boezem de vijftig zecchino's. Door deze affaire had ik twee uur verloren, maar omdat ik blij was dat ik het geld had teruggevonden, verzocht ik de brave mensen hun meid te vergeven. Zonder nog halt te hebben gehouden, tenzij om de paarden te verversen, kwam ik de volgende dag in Wenen aan. Ik liet Salieri waarschuwen en zette me aan het werk. In twee dagen was de Assur klaar. Hij werd opgevoerd en kende zoveel succes dat het lange tijd de vraag was welke van de drie opera's - zowel qua muziek als qua woorden - de meest perfecte was.

Ik had de opvoering van Don Giovanni in Praag niet gezien, maar Mozart lichtte me dadelijk in over de wonderbaarlijke bijval ervoor en Guardasoni schreef me de volgende woorden: ‘Leve Da Ponte, leve Mozart. Alle impresario's, alle virtuozen moeten u zegenen. Zolang u leeft, zal het theater geen misère meer kennen.’

De keizer liet mij ontbieden, overstelpte me met minzame lofbetuigingen, schonk me nog eens honderd zecchino's en zei me dat hij er hevig naar verlangde de Don Giovanni te zien. Mozart kwam terug en gaf de partituur onmiddellijk aan de kopiïst, die zich haastte om de partijen uit te schrijven omdat Jozef op reis moest. Don Giovanni werd opgevoerd en ... hoef ik het nog te zeggen? ... viel niet in de smaak! Iedereen, behalve Mozart, vond dat er iets aan ontbrak. Er werden dingen toegevoegd, er werden aria's veranderd, hij werd opnieuw opgevoerd, maar de Don Giovanni viel niet in de smaak.

En wat zei de keizer ervan?

‘Het is een goddelijke opera, misschien nog mooier dan de Figaro, maar het is geen spekje voor het bekje van mijn Weners.’

Ik vertelde het aan Mozart, en die antwoordde doodkalm: ‘Laten we ze de tijd geven om te kauwen.’

[p. 156]

Hij vergiste zich niet. Op zijn advies zorgde ik ervoor dat de opera vaak herhaald werd. Bij elke opvoering nam het applaus toe en stilaan kregen ook de Weense heren met hun lange tanden de smaak te pakken, begrepen ze de schoonheid ervan en begonnen ze de Don Giovanni te beschouwen als een van de mooiste werken die ooit in een operagebouw werden opgevoerd.⁺

+ Lorenzo Da Ponte wordt in 1749 in Ceneda (het huidige Vittorio Veneto) uit joodse ouders geboren als Emanuele Conegliano. In 1763 besluit zijn inmiddels weduwnaar geworden vader, om te kunnen hertrouwen, zichzelf en zijn hele gezin tot het katholicisme te bekeren, en bij die gelegenheid krijgt zijn oudste zoon, zoals toentertijd gebruikelijk, de naam van zijn doper, monseigneur Lorenzo Da Ponte mee. Hij wordt door deze prelaat samen met zijn broer in het seminarie ingeschreven en in 1773 tot priester gewijd. Hij wordt leraar in de schone letteren en de retorica in Venetië - waar hij vriendschap sluit met Giacomo Casanova, die hij in de loop van zijn leven op de meest uiteenlopende plaatsen opnieuw zal ontmoeten - maar wordt in 1779 wegens ‘schaking van een eerbare vrouw, overspel en concubinaat’ voor vijftien jaar uit de stad verbannen. Daarop begint een lange zwerftocht, die hem als broodschrijver via Gorizia en Dresden naar Wenen voert, waar hij op voordracht van de hofcomponist Antonio Salieri tot dichter van de keizerlijke theaters wordt benoemd. Hij schrijft er libretto's voor o.m. Salieri, Giuseppe Gazzaniga en de Spanjaard Vicente Martin y Soler (die zijn naam veritaliaanst heeft tot Vicenzo Martini). In 1786 begint zijn samenwerking met Mozart, voor wie hij Le mariage de Figaro van Beaumarchais tot een operalibretto bewerkt en daarna nog Il dissoluto punito ossia il Don Giovanni (1787) en Cosi fan tutte ossia La scuola degli amanti (1790) schrijft. In dat laatste jaar beginnen in Wenen de moelijkheden: zijn beschermheer Jozef II overlijdt en diens opvolger Leopold II ontslaat Da Ponte wegens een geruchtmakende liefdesaffaire. Hij gaat naar Triëst, probeert een tijd lang vergeefs opnieuw in de gratie van Wenen te komen en besluit dan zijn geluk te proberen in Parijs. Op de reis daarheen maakt hij een omweg langs Dux in Bohemen, waar Casanova hem ervan overtuigt om liever naar Londen te gaan. Daar wordt hij in 1793 impresario bij het King's Theatre. In 1805 moet hij wegens schulden Londen ontvluchten en trekt met zijn gezellin Nancy Grahl naar New York, waar hij achtereenvolgens als drogist, leraar Italiaans en distillateur aan de kost komt, The prophecy of Dante van Byron in het Italiaans vertaalt, zonder succes een Italiaans operahuis probeert te stichten en tussen 1823 en 1827 zijn memoires publiceert. In 1833 kan hij zijn laatste droom dan toch realiseren: de bouw van een Italian Opera House in New York. Hij sterft op 17 augustus 1838, bijna negentig jaar oud. Mede door zijn lange en turbulente leven behoren Da Ponte's memoires tot de boeiendste van de duizenden gedenkschriften die in de periode 1750-1850 het licht hebben gezien. In de passage die aan het vertaalde fragment voorafgaat, heeft hij net beschreven hoe twee libretto's die hij tegen zijn zin heeft gemaakt voor de componisten Righini en Piticchi, van wie hij geen hoge dunk heeft, op de Bühne compleet zijn afgegaan. De gebruikte tekst is die van: Lorenzo Da Ponte, Memorie / Libretti mozartiani, Milaan: Garzanti, 1976.