De Tweede Ronde. Jaargang 13

[p. 19]

Het nut van Don Juan in het leven van de ouder wordende vrouw
(Of: Dankwoord van de mille e tre)
Dorinde van Oort

Op weinig figuren uit de wereldliteratuur is zo gescholden als op Don Juan. Een vluchtige telling in Da Ponte's libretto voor Mozarts Don Giovanni levert zeventien scheldwoorden op (carnefice, assassino, indegno, fellon, iniquo, barbaro, l'empio, mostro, scellerato, nido d'inganni, crudele, traditore, mentitore, perfido, perfido mostro en ingrato) die tezamen een keer of honderd gebezigd worden. Mozart laat ze in zijn aria's, duetten en recitatieven nog eens naar hartelust herhalen.

Don Juan is voer geweest voor psychologen, sociologen en historici. Hij is rebel genoemd, een verkapte homo, een eenzame, wanhopig op zoek naar contact. Maar het mooist vind ik de visie die hem bestempelt als een niemand, een man zonder substantie of eigenschappen, die zich spiegelt aan zijn tegenspelers: die visie wordt door Mozarts muziek volledig onderbouwd. Don Giovanni gebruikt de thema's die hem worden aangereikt; hij leent ze, herhaalt ze, keert ze binnenstebuiten en zet ze op hun kop. Zijn vrouwen verovert hij door ze te vertellen wat ze willen horen. Hij doet ze aan wat ze heimelijk wensen, al zijn ze niet tegen de consequenties bestand. Hij vleit en prijst ze tot mooier en nobeler dan ze waren. Dan laat hij ze achter, razend, veranderd, geschokt tot het bot.

Van jongs af even verslingerd aan Don Juans als aan Mozarts opera, ben ik achtereenvolgens Zerlina geweest, en Elvira, en Donna Anna.

De bijna-verleiding van het boerenmeisje Zerlina (La ci darem la mano) strookte met mijn meisjesdromen, door de moeders van vroeger gevoed. De vrouw te worden van een edelman (chirurg, tandarts, advocaat!), bedje gespreid, geen zorg aan het mooie kopje, het slot stond gereed: status, geborgenheid, en op de koop toe, liefde. Als Zerlina om hulp roept - zij scheldt tweemaal scellarato - is het uiterste

[p. 20]

nog niet gebeurd. Toch heeft Don Giovanni iets in haar weten wakker te maken: de betovering van de zinnelijkheid. Die ze vervolgens aanwendt om haar trouwe dappere Masetto te heroveren. Het lukt. Zij beiden zijn beter, niet slechter af, na haar gevaarlijke escapade.

In mijn Zerlina-stadium waren geen Masetto's voor handen. Als ze er waren, zag ik ze niet, verblind als ik was door mijn droomverleider, die onbereikbaar was, want te oud voor mij en bij voorkeur getrouwd.

Donna Elvira, verlaten, razend op Don Giovanni maar aan hem verslaafd, werd ik toen de verleiding een feit werd. Don Juan sloeg zijn slag - de verrader, de schoft, de trouweloze! Hij liet mij ontroostbaar met de brokken achter. Het kostte mij jaren om van hem op te krabbelen, ik mag rustig zeggen, mijn jeugd. Ik moest ervaren dat je in het leven niets cadeau krijgt. Dat rijke chirurgen geen levensverzekering zijn. Dat je de geneugten der aarde beter met eigen handen kunt bevechten. Waarom ik zijn praatjes geloofde, me overleverde aan zijn grillen? Wat was zijn aantrekkingskracht, zijn rol? Niemand heeft het nog kunnen benoemen. Freud zelf kon geen wijs uit de knoop van tegenstrijdige gevoelens en verlangens die vrouwen met open ogen tot de bedelstaf brengt. Maar waarom zag hij over het hoofd wat toch zo voor de hand ligt?

In de Donna Anna-fase begon het mij te dagen. Don Juan had niet afgedaan. Nog steeds bedreef hij zijn duivelskunsten, drastischer dan ooit. Want alleen in de confrontatie met Donna Anna wordt zijn rol tot het uiterste getoond. Hij verleidt en verlaat haar; en vermoordt haar vader. De opera begint ermee. Het terzet waarin Mozart het oerdrama vervat, is van een onaardse schoonheid en een verbijsterende intimiteit. De stemmen van slachtoffer en moordenaar versmelten in een hartverscheurend pianissimo, een liefdesduet bijna. Alleen hier, voor het eerst en het laatst, toont Don Giovanni, geschrokken, spijtig, medelijdend, zich tot menselijke emotie in staat. Leporello zingt slechts de begeleiding: dat hij er niets van begrijpt en niet weet wat te doen.

Donna Anna begrijpt alles, als enige van alle karakters. Vandaar de existentiële vertwijfeling waarin zij de opera lang verkeert. De enige man die tot dan toe wezenlijk voor haar telde, is met geweld vervangen door een tweede, die na gedane zaken vertrekt zonder zich bekend te maken. Donna Anna is verliefd op haar vaders moordenaar, en daarmee aan de moord medeplichtig. De moord was een ongeluk: een noodlottig kosmisch toeval, zoals Oedipus' moord op ko-

[p. 21]

ning Laios. Per ongeluk is letterlijk gebeurd wat alleen symbolisch had gehoeven.

Hier ligt de kern van Don Juans rol. De vader, de eerste, diepste, haast onoverkomelijke liefde, moet vermoord worden, voor een waardige partner zijn plaats in kan nemen. Alleen een Don Juan speelt dat klaar. Dat Freud deze materie heeft laten liggen! Verblind door Oedipus, vergat hij Donna Anna. Terwijl toch in beider geval een gesneuvelde vader de inzet is!

Donna Anna's brave verloofde Ottavio zingt troostend: Hai sposo e padre in me. De ironie is schrijnend. ‘Aan mij heb je een echtvriend en vader’. Dat is Don Ottavio nu juist uitdrukkelijk niet. Niet voor niets scheldt zij (Fuggi, crudele, fuggi!), overmand door verdriet, per ongeluk Ottavio uit. Don Giovanni heeft haar een bloed-waarheid getoond, waarna Don Ottavio's niet meer kunnen. Het relaas dat zij hem en ons aan de neus hangt als zij Don Giovanni als moordenaar heeft herkend, hoeven wij niet te geloven. Zij is al verleid. Zoals bij Donna Elvira, is ook bij Donna Anna hevigste haat aan liefde verwant. Donna Anna roept op tot wraak, ja: voor haarvader. Niet om redenen van haar eer.

Don Giovanni laat diepe sporen na. Niet alleen bij Mozarts drie heldinnen, maar ook bij ons, het naamloze leger van zijn veroveringen: alleen al in Spanje mille e tre. Hij is een katalysator. Hij haalt iets uit met ons ego. Hij roept iets essentieels in ons wakker, waarna niets ooit meer is zoals vroeger. Hij appelleert aan onze ijdelheid, maar ook aan duistere verlangens: naar slechtheid, naar verlaten van moraal. Hij initieert ons - niet alleen in de liefde, ook in verborgen krochten diep in onszelf. Hij brengt ons aan de grenzen van onze emoties. Pas daarna kennen wij onszelf en zijn wij rijp voor verantwoorde partnerkeuze. Zerlina kiest alsnog voor Masetto. Elvira, ontroostbaar, voor het klooster. Donna Anna vraagt een jaar uitstel van Don Ottavio. Dat, mogen wij hopen, tot afstel leidt.

En wij, de mille e tre?

Wij zijn manager geworden, of moeder, of doctorandus. We zijn best goed terecht gekomen. Soms denken we terug aan de marathon die we even dachten te hebben gewonnen; aan die dag, dat weekend, dat jaar, dat we ons de leukste mochten wanen van minstens mille e tre. De moord die Don Juan ooit voor ons pleegde, heeft ons een passende echtgenoot opgeleverd, met wie we nu lang en gelukkig leven.

[p. 22]

Don Juan zelf is opgerot. We hoeven ons leven niet aan zijn bedrieglijke zijde te slijten, ergens in Spanje, aan een aanrecht, in het zwart, sjouwend naast een ezel, een zak hout op ons hoofd, terwijl hij op een scooter rondracet of zich in de dorpskroeg misdraagt. Hij is trouwens allang bezweken aan drank en vrouwen. Wij overleefden hem. Hij ons niet! We hebben hem met ons allen bezeten, leeggezogen en versleten.

Nu onze kansen bij hem langzaamaan zijn verkeken, en wij het schelden moe zijn, kunnen wij omzien in vertedering. Wij kunnen op hem bogen, zoals hij destijds op ons. Misschien wordt er te veel op hem gescholden. Want er is maar één ding erger dan versierd te zijn door Don Juan: nooit door hem versierd te zijn.