De Tweede Ronde. Jaargang 13

[p. 2]

Nederlands proza

[p. 3]

Verduistering
Henk Breuker

Die vredelievende Hollandse overgordijnen waren niet berekend op verduistering. Ze sloten slecht. De roe waar ze thuis aan hingen liet ruimte over. Het licht stootte de straat op of er geen bom was die kwaad kon. Elke avond prikte moeder de spleet dicht met een punaise die ze door de stof heen in het hout van de raamlijst drukte. Het waren al honderden prikjes toen ik haar, de wijk nemend naar Frankrijk, in de steek liet. Overdag kon je die lukraak dicht op elkaar gedrongen gaatjes goed zien: de sporen van een zieke tijd. Over de hongerwinter heb ik niets te zeggen. Ik zat toen al veilig en wel met mijn kont in de Midi, getrouwd, gevoed, gekleed en verschoond.

Die ochtend was het Nederlandse Consulaat te Parijs de trekpleister voor een horde Hollands tierende havelozen, bijeengedrongen in een zaal vol tafeltjes met geïmproviseerde ambtenaren daarachter. Koningin Wilhelmina in haar lijst tegen de muur wierp op die heksenketel een onbewogen blik. Deze kwam uit de Oeral, die uit Roemenië, die uit Hongarije, Polen, Dresden, Berlijn, Maagdenburg. In die Hollands kakelende herrie zag ik mijn zojuist getrouwde Française zienderogen verwelken. Dit was dus oorlog! In haar Zuiden had ze van de wereldramp alleen wat in de ochtendkrant gelezen.

Zoëven nog, in het Parijse zonnetjes, bloeide ze heerlijk open uit haar lichte zomerjurkje, wandelend aan haar mans arm. Die maand van echtelijk wittebrood had haar omgetoverd. In een bistro waar we een ‘noir’ dronken, had een vrouw tegen haar geroepen: ‘Die kerel? Meid, ik zou maar stijfsel bij me hebben!’ Mimi moest er hartelijk om lachen. Maar hier, in dat geknok voor een doorreisbiljet, verloor haar japonnetje ‘grand chic’ zijn stralend effekt. Geen seconde liet ze me los terwijl ik speurde naar een vrijkomend tafeltje. Ineens zag ik er een en daarachter.. Maar dat was Flip Zomer, mijn klasgenoot van de ULO!

‘Flip!’

‘Henk, Henk Breuker! Ongelofelijk! Waar kom jij vandaan?’

‘Uit Zuid-Frankrijk, verstopt in Montpellier..’

‘Ligt dat niet vlak bij zee? Dus was jij om zo te zeggen in de Mid-

[p. 4]

dellandse Zee ondergedoken..’

Ik waardeerde de grap maar matig, me schamend er zo goed te zijn afgekomen.

‘Mooi land hè?’

‘Ja, heel zonnig. En jij?’

‘Kom uit Dantzig met de Russen achter m'n reet. Is dat jouw vrouw?’

‘Sinds vorige maand..’

‘Leuk kind. En elegant.. Heb jij even geboft! Spreekt ze Nederlands?’

Ik begon korzelig te worden, noodgedwongen stond Mimi er voor spek en bonen bij. ‘Geen woord. Zeg, hoe werkt dat hier?’

‘Jullie worden op staatskosten gerepatrieerd. Blijf je in Holland wonen?’

‘Nee, ik wil alleen naar mijn familie om mijn vrouw voor te stellen.’

‘Groot gelijk. 't Is daar een armoedzooi, hoorde ik. Heb je papieren, een persoonsbewijs?’

‘Een duplicaat nog uit Amsterdam. Met het echte moet daar een joodse kennis rondlopen.’

‘Is te hopen voor hem, ze zeggen hier dat er in Amsterdam geen jood meer is. Allemaal naar Duitsland. Geef op dat ding. Ik zal je maar niet ondervragen.’

‘Hoezo? Wordt hier ondervraagd?’

‘En of, vanwege de collaborateurs. We moeten voor speurders spelen..’

Dit keer sliepen we gescheiden op kribben, mannen bij mannen, vrouwen bij vrouwen. Mimi wierp me een verbijsterde blik toe en verdween. De ochtend daarop werd onmiddellijk een lading, waaronder wij, in de trein gehesen die noordwaarts boemelde naar de Belgische grens. Bij elke stopplaats werd een ploeg vermagerde kerels opgevangen. Hoewel men elders vocht voor een plekje bleven wij in de coupé alleen met twee Rotterdamse jongens en hun Franse vrouwtjes, beiden afkomstig uit Marseille, praatlustig en verrukt over hun grote avontuur. De nacht viel en we waren nog steeds in België. Het inladen vond nu plaats bij schamel elektrisch licht. Een Duitse vrouw krijste, wilde mee met haar Hollandse echtgenoot. Ze werd teruggeworpen in haar puin.

Het passeren van de Nederlandse grens bleef verborgen in de pikzwarte nacht. Maar ik voelde het. Mimi zat ineengedoken in haar hoek en zei geen woord meer. De vrouwtjes uit Marseille hadden de grootste

[p. 5]

lol, niet wetend in wat voor een huwelijksbootje ze gestapt waren. De gein die hun Rotterdammers onder elkaar platter dan plat verkochten, had een bootwerker doen blozen. Wezenloos keek mijn Mimi voor zich uit. Het wittebrood was rogge geworden. Ik had mijn arm om haar hals geslagen, vlakbij klopte mijn hart maar mijn gedachten waren buiten, op het zwarte, geheime land.

Een trager rijden van het konvooi rammelend ijzer op ijzer meldde dat hier een lange noodbrug moest zijn. ‘Dit is vast de Waal, Mimi, een breed water. Die brug hebben de Amerikanen erover geslagen..’ Luisterde ze wel? De Lek ging dus volgen. Weer een voorzichtig vertragen. De coupé deinde een beetje. Een soort zweven in de ruimte werd voelbaar. ‘En dit is de Lek, liefje, nog een breed water..’

Water, ik was thuis.

Het perron waarvoor de trein met een woeste ruk stopte was nauwelijks zichtbaar, slechts belicht vanuit de ingang van het station. Welk station? De trein liep grotendeels leeg. Ook de Rotterdammers stapten uit, gevolgd door de luid giechelende Françaises met hun koffers. Rotterdam dus. Ik zag die vier oplossen in het gedrang.

‘We zijn er bijna, schat. Nog een uurtje..’

Hillegom, Lisse, Sassenheim.. uit het hoofd geleerd op school maar dit keer achterstevoren op een rijtje gezet.

‘We rijden langs de duinen, Mimi, de Noordzee is vlakbij..’

Sassenheim, Lisse.. die moesten toch bestaan daarbuiten. Weer knarste de trein en gleed langs een perron. HAARLEM. Dit keer zag ik het bord opdoemen.

‘Nog tien minuten en het is gebeurd.’

Nu geen gestop meer. Het was of de trein de stal rook. Het gedender werd regelmatig, monotoon. Buiten bleef de nacht zwart als vette modder. De Haarlemmerstraatweg, zo vertrouwd aan mijn fietsbanden.. ‘Ik geloof dat we nu langs Halfweg rijden, Mi-Chemin zo heet dat dorpje. Straks komen we voorbij een grote molen..’

Kwamen we er al langs? Het denderen vertraagde, werd een luid gerammel. Het viaduct! Het IJ! We waren er! De kap waar de trein onder schoof was onzichtbaar, maar we waren er! AMSTERDAM, huiveringwekkende naam, net even gezien. Een laatste knarsende ruk.

‘We zijn er!’

Het licht in de hal was als een uiteenspattende granaat. Eindelijk werd de wereld zichtbaar. Er liepen gehelmde mannen in burgerkleding, een witte band om de bovenarm waarop BS stond. ‘Wat beteke-

[p. 6]

nen die letters?’ vroeg Mimi die even haar spraak terugvond. ‘Weet ik veel.’ Ik zag hoe de lading aankomenden werd opgevangen en afgevoerd. Een van die gehelmden sprak ons aan: ‘Zijn jullie gerepatrieerd? Ja, dan moeten jullie ontluisd worden.’

Ontluisd? Zij ook? ‘Man, jullie zijn stapel. Dit meisje is een Française, ze weet niet eens wat een luis of een vlo is?’

‘Kan ik niet beoordelen. Vooruit, niet tegenspreken!’ En hij duwde haar een hoog hok in, sloot haar op. Met mij gebeurde hetzelfde. Stinkend naar DDT stonden we even later weer voor onze koffers.

Een vrachtwagen met laadbak wachtte ons op voor het Centraal, zichtbaar dankzij een straallamp die schokkerde over wie daar samengepakt op hun hurken zaten. Koud was het niet maar onder die potdichte hemel leek het vocht om te snijden. Was er nog gebrek aan elektriciteit? Of was die verduistering na vijf jaar een gewoonte geworden?

We zaten met zo'n dertig man op de bak zonder te zien met wie, Mimi aan mijn arm vastgeklampt. Het uitladen vond stelselmatig plaats. Door het afroepen van de straatnamen kon ik de omweg herkennen. Wij waren de laatsten die de onzichtbare stad betraden.

‘Hebben jullie een lamp?’ vroeg de chauffeur.

Niet nodig. ‘Hou me vast, Mimi, ik weet precies waar we zijn..’

Ik wist het. Niet het minste schijnsel glom in de gracht maar ik voelde de ijzeren buis van de brug glijden in mijn hand, neerbuigen. Hier was de hoek van de Sint-Vincentiuskerk. Er langs nu. ‘Blijf dicht tegen me aan, rechts staan lantaarnpalen,’ zei ik luid in het Frans, tevens mogelijke tegenliggers waarschuwend. ‘Pas op, hier eindigt het trottoir. We steken over..’

De hondenspeurzin is niet alleen dierlijk. De gevel aftastend liep ik door. ‘Mijn broer woont een paar huizen verder, Mimi..’ Toen ik stilstond om nog een lucifer aan te strijken, wist ik dat dit Hermans portiek was. Nog zie ik zijn naambordje opduiken achter het vlammetje: HERMAN BREUKER. Nog druk ik op de bel.

Er werd opengetrokken. Ik riep: ‘We zijn er, jongens!’

Een enkele kreet uit twee kelen: ‘Henk!’

Er zijn kreten die nooit verstommen. Die kreet was er een.

‘Volg me, Mimi. Pas goed op, de trappen zijn hier steil.’

Was die grijze, magere man daarboven op de overloop mijn broer? Was dat nietige mensje naast hem mijn welgeschapen schoonzus? Ze vlijde zich tegen me aan: ‘Henk, mijn broertje..’

[p. 7]

De huiskamer was verlicht. Op de drempel bleef ik stokstijf staan. ‘Herman, waar zijn je meubels?’

‘Verbrand, jongen. De kachel in, we hadden het koud.’ Zijn stem was zacht.

‘En de kastdeuren, de kastplanken?’

‘Verbrand. Maar kom toch binnen, doe je jassen uit. Jullie moeten moe zijn, die reis was lang, ik heb het op de landkaart gezien. Leuk ding, je vrouwtje. Rietje gaat thee voor haar zetten, voor jou heb ik een Bols.’

‘Ze drinkt geen thee, Herman.’

‘We hebben niets anders,’ zei Marie.

Was dit nu echt Marietje? Kan je zo vermageren? ‘Maar neem toch een stoel, we hebben er nog drie.’ Ze ging toch de keuken in.

Herman was aan tafel gaan zitten. Hij legde zijn handen er plat op, zijn grote timmermanshanden. Toen, met dezelfde zachte stem:

‘Ze zijn weg..’

Hij blies het voor zich uit als een zucht, het vergrijsde hoofd een beetje gebogen, de blik op zijn nagels gericht. ‘Tot het laatst hebben ze gemoord, Henk, tot de laatste minuut. Ben, je pianist, is dood, neergeknald op een brug in Haarlem met nog tien gijzelaars..’

Marie kwam binnen met thee. Herman bleef bewegingloos.

‘Houdt ze heus niet van thee? Is toch lekker? Drinkt ze het nooit?’

‘In Frankrijk drinken ze dat niet.’

‘Ze moet zich vervelen, je vrouw,’ zei Marie. ‘Ik hou nu al van haar. Bonsjoer, madam, bonsjoer.. Wat een ramp die talen.’

‘Komen jullie mee, kijken naar de kleintjes.’

Twee waren er: een in bed, de ander in de wieg. Ze ademden vredig.

‘Lief hè?’ zei Marie. Haar blik glansde ineens.

Herman legde zijn arm om Mimi's schouder. ‘Kom mee, madam.. Wat een ramp toch niks te kunnen zeggen. Drink eens hiervan, dat is Bols, lekker..’

Hij ging weer aan tafel zitten om zijn handen er plat op te leggen, naast het glaasje zonder het aan te raken. ‘Ik was timmerman, ik mocht timmeren op het dak. De anderen beneden moesten puin kruien, Polen en ook een Rus. Een mooie kerel, groot en blond. Wat hem overkwam weet ik niet, ineens liet hij zijn schop vallen. Hij keek star voor zich uit, een rare, heel blauwe blik. ‘Arbeit!’ brulde de mof die naast me stond te spijkeren. De Rus verroerde geen vin. Er werd niet eens voor de tweede maal gebruld. Kalm klom die mof de steiger af met een stuk balk in de

[p. 8]

vuist en sloeg hem de hersenpan in.’

Hij bracht zijn hand voor de ogen, als verblind. ‘Ik kon niet meer teruggaan, onmogelijk. Toen mijn verlof om was, ben ik wel in de trein gestapt maar met een perronkaartje op zak en in Utrecht er weer uit. Het liep van een leien dakje. Vrolijk wandelde ik met mijn kaartje door de controle, en een melkboer heeft me naar Amsterdam gereden. Daar ben ik bij moeder ondergedoken..’

‘Ze hebben je niet gezocht?’

‘Moeder had een signaal uitgedokterd: drie korte bellen en een lange, en dat tweemaal, zo niet dan verstopte ze me in het gat onder de keukenvloer waar de watermeter zit. Dubbelgevouwen paste ik er net in. Het luik erover, het zeil en de mat.. Een keer waren zij het die belden. Herinner je nog het touwtje?’

‘En of.. Dat hing achter de brievenbus. Om open te doen hoefde je maar aan het touwtje te trekken.

‘Ze belden en het touwtje hing er. Het waren er twee van de SD en een tolk. Moeder stond op de loer. Ze liet ze bellen. Tien seconden en ik lag opgevouwen onder de vloer. Staande op het luik bood ze dat drietal het hoofd. ‘Waar is uw zoon?’ hoorde ik. ‘Welke, ik heb er twee.’ ‘Die in Bordeaux ontvlucht is.’ Zo kwamen we te weten dat je je biezen had gepakt. Ik hoorde moeder: ‘Heren, dat weet ik niet. En als ik het wist, meent u nou werkelijk dat ik u een lichtje ga opsteken?’ Ze heeft zich tot de tolk gewend. ‘Vraag eens aan die Duitse heren wat hun moeders in mijn plaats zouden doen. Vooruit, vraag het!’ Half verstikt voelde ik moeders gewicht op me, een blok, onverplaatsbaar. Ze zei: ‘Heren, ik heb van mijn oudste zoon niet het minste bericht. Maar weet dit, en weet het goed.. als hij dood is, dan zijn jullie de moordenaars. Nu kunt u verdwijnen..’

Herman nam zijn glaasje. ‘Een moeder, Henk, dat is wat, dat is een tijgerin. Ze zijn afgedropen. Proost jongen, proost Mimi, proef het, slaap je lekker op.’

Mimi zat stijf op de stoel voor haar koude thee, volkomen van de kaart. ‘Herman,’ heb ik gezegd. ‘Ik schaam me voor mijn zonnige schuilhoek daar, keurig buiten schot.’

Ineens, met zijn fletse ogen, wierp hij me een blik toe, hardblauw van boosheid. ‘Zeg dat nooit meer, hoor je! Trouwens, dat zou een mond meer geweest zijn.’

Amsterdam bij daglicht met grauw weer. Rustige straten, niets dat op-

[p. 9]

zien baarde. Toch wel.. geen enkele boom op het pleintje voor moeders huis. De zaagvlakken laag tegen de grond toonden de verminking. Herman belde eerst en opende toen met zijn sleutel. Ze vloog niet op me toe. Ze had tijd nodig. Voetje voor voetje, breekbaar, kwam ze door die korte gang naderbij. Ze heeft zich ook niet tegen me aangedrongen. Haar hoofd kwam tegen mijn schouder rusten. ‘Henk, jongen..’ hoorde ik na geruime tijd.

Vervolgens keerde ze zich naar haar schoondochter, keek haar aan, liet haar arm onder de hare glijden en zei: ‘Kom meisje, kom in mijn woning.’

Haar woning. Niets was er veranderd. Staande in het halletje keek ik in de open slaapkamer en zag haar bed, de witte bult waarin ze de hongerwinter had doorgebracht. Aan het einde van de smalle keuken grauwde de dag. Het tuintje was verwilderd. Ook daar die verminking, een plat zaagvlak. Wees gegroet, trouwe kastanjeboom die twee lijfjes had verwarmd.

‘Heeft je broer omgezaagd, de kleintjes hadden het koud..’

Toen ik de huiskamer terugzag was het of ik voor het decor van een langgeleden opgevoerd toneelstuk stond. Wel leek het plafond me lager, de ruimte vernauwd, maar het geheel vertoonde zich intact: het pluche tafelkleed, dezelfde tafel, hetzelfde buffet, de zwartgelakte piano met het Heilig-Hartbeeld daarboven, het theetafeltje, de kachel, dezelfde armstoelen, elk voorwerp keurig op zijn plaats, de smetteloze gordijnen.

‘Herman, ze heeft nog al haar meubels..’

‘Ze verbood me de bijl er in te zetten. Ze trok al haar kousen aan, al haar jurken en rokken, haar truien en een schouderdoek er overheen. Ze leek ontzaglijk, en toch Henk, ik heb bij de dokter gezien hoe weinig er van haar over is.’

Tussen de twee ramen zwaaide vreedzaam de koperen schijf van de hangklok. Het rode oliepitje brandde voor het Heilig-Hartbeeld. Herman rookte staande, Mimi zat alweer voor een kopje thee. ‘Houdt ze niet van thee?’ vroeg ook moeder. Nee, en van koffie ook niet, zelfs niet van wijn. Wat dronk ze eigenlijk bij haar thuis? Dronk ze wel?

Ze zag me de kastdeur opentrekken. Op de plank stond nog steeds de grote, diepe soepschaal van porselein. Ik had hem boordevol met graankorrels achtergelaten. Moeder maalde ze in de koffiemolen en bakte er drie-in-de-pan van. De schaal was leeg, maar op de bodem ontdekte ik nog een laagje half verrotte korrels. ‘Maar moeder, dit heb

[p. 10]

je laten verrotten..’

‘Bewaard voor de kleintjes, jongen, voor het allerlaatst. Toen zijn de Canadezen gekomen. Die hebben eten uit vliegtuigen gegooid. Er was wittebrood bij. Koek, hebben de kleintjes geroepen, Oma, dat is koek!’

‘Wil jij thee, Henk?’

‘Ja moeder, graag.’

Het vergeetboek is dik, moeder. Veel zal er nog in geschreven worden maar niet met mijn inkt. Ik ben naar het rechterraam gelopen en heb een pand van het overgordijn opzij geschoven. De prikjes van moeders punaise werden zichtbaar. Tegen de duizend misschien wel. De hangklok tikte laconiek. De vloek was over. Je moest eigenlijk dit plekje voos hout er netjes uitzagen, dacht ik, inlijsten achter glas en naast je schrijfmachine zetten. En later, als je kleinkinderen het zien en denken: wat heeft die gekke opa daar toch staan en vragen: ‘Opa, wat is dat?’ dan zou opa zeggen: ‘Bekijk het maar goed, kinderen, bekijk het maar goed. Dat is de vingerafdruk van Satan.’

Montferrier, 27 september 1991