De Tweede Ronde. Jaargang 9

[p. 2]

Nederlands proza

[p. 3]

Visschandaal
Charlotte Mutsaers

Daar is het water, daar is de haven
Waar je altijd horen kon ‘we gaan aan boord’
De voerman laat er nu paarden draven
En aan de horizon leit Emmeloord
Eens ging de zee hier te keer
Maar die tijd komt niet weer:
Zuiderzee heet nou IJsselmeer.

(Uit: Zuiderzeeballade)

Aan de kop van de Afsluitdijk, door Groningers en Friezen de staart genoemd, staat stevig ingeduffeld op zijn hoge sokkel een man uit te kijken over het getemde water. Snor en baardje ten spijt lijkt hij even weinig op Neptunus als het IJsselmeer op de Zuiderzee of iemand moest zijn aktentas voor een vork aanzien. Onder zijn bronzen jas die in verhouding tot de stevige beaufort ter plaatse veel te weinig opwaait, bevindt zich een bronzen broek. Onder deze bronzen broek zit weer een bronzen onderbroek. En onder die onderbroek hangt een bronsgroen klokkespel dat ons naar aard en omvang niet direkt aan een lelie doet denken. Uit de klepel van dit klokkespel - het is haast niet te geloven - kom ook ik een beetje voort, want de kleindochter van dit standbeeld is mijn moeder.

Lang voordat Lely op deze manier vereeuwigd werd, in een tijd dus dat men nog gewoon van afkomst sprak inplaats van roots, besefte ik nog niet dat hij tot de categorie der Goede Nederlanders werd gerekend (een minstens zo merkwaardige klasse als die der Foute Nederlanders) en dacht ik dat mijn moeder voornamelijk over hem zat op te scheppen. Daar komt nog bij dat bijvoorbeeld een leeuwentemmer wel tot de verbeelding van een kind spreekt, maar een zeebedwinger nauwelijks, omdat kinderen meestal van nature dol zijn op de zee en niet snappen waarom iemand die leeg zou willen pompen. Daar zag ik dus geen grootheid in. Dit nam niet weg dat mijn moeder dagelijks hoopte dat de geest van Lely in mij zou opstaan.

[p. 4]

Haalde ik toevallig eens een hoog cijfer voor rekenen, dan klonk het: ‘Zie je wel!’ Formuleerde ik exact, dan was het: ‘Heb ik het niet gezegd!’ Maar zij kreeg haar zin niet. De geest van Lely is nimmer over mij vaardig geworden en ik zal op deze plaats uitleggen waarom ik dat helemaal niet betreur.

In 1954, honderd jaar na Lely's geboorte, kleide de beeldhouwer Mari Andriessen zijn beeltenis. Hierdoor werd Lely ineens een artistiek broertje van de Dokwerker, wat hem vanwege allerlei socialistische connotaties nog populairder maakte dan hij al was. Toen het beeld af was, werd het in brons gegoten en op een vrachtwagen naar de Afsluitdijk gereden om opgericht te worden. Toen het was opgericht, moest het natuurlijk nog onthuld worden. En dat zou de koningin op zich nemen. Op 23 september vond de onthulling plaats.

Die dag racete ons hele gezin per taxi van Utrecht naar Den Oever. Het dak van de auto boog bijna door onder de reusachtige vracht hengels bovenop, want de chauffeur zou in afwachting van onze terugtocht de tijd gaan doden met vissen. Wij werden afgezet bij een groot weiland met dranghekken er omheen. Alle koeien waren weggehaald en het grasveld leek wel gezogen. Behalve de in doeken gewikkelde Lely zagen we drie legertenten staan. Twee ordebewakers die ondanks de stralende zon met enorme gele zuidwesters waren getooid, vroegen of we familie in de eerste graad waren of in de tweede graad. ‘In de eerste graad’, juichte mijn moeder. Toen namen zij ons tussen zich in en begeleiden ons naar de voorste tent. Daar ging ik, gevangen in de wijde schaduw van hun hoofddeksels. Nog jaren later kwamen mij in slapeloze nachten steeds weer die twee gele zuidwesters voor de geest. De bespottelijkheid ervan, de volstrekte vergeefsheid van de vooruitziende blik. Net zoiets als de Afsluitdijk zelf. Ja, dat de grote storm ooit wel eens zal komen, dat weet iedereen, maar moet men daar nu werkelijk ad absurdum zijn hele leven op inrichten, zolang de zon nog schijnt?

De tent waar we binnen werden gebracht, was behalve aan familie in de eerste graad voorbehouden aan ministers en allerlei andere hoogwaardigheidsbekleders. Zeer tegen de zin van mijn vader werden we hierdoor in een vreemdsoortig familiair verband geplaatst met figuren als Drees, baron de Vos van Steenwijk en jonkheer Loudon, met wie wij koffie moesten drinken uit kartonnen bekertjes. In

[p. 5]

de tweede tent werd familie van de tweede graad ondergebracht samen met wat burgemeesters van grote plaatsen en enkele commissarissen. Ook zij kregen koffie in kartonnen bekertjes. En in de derde tent bevonden zich behalve enige burgemeesters van provincieplaatsen, de mannen van de M.U. S en wat grondwerkers met hun vrouwen, die stukken mooier waren aangekleed dan de vrouwen uit andere tenten. Zij zaten op een droogje. De vissers of beter gezegd de ex-vissers hadden niet eens een uitnodiging ontvangen. Midden op het weiland speelde een fanfarecorps van de Staatsmijnen Wilhelmina, door Lely opgericht. Precies twee uur te laat - het publiek achter de hekken was niet meer te houden - daalde met oorverdovend lawaai de koninklijke helicopter uit de lucht. Juliana stapte uit met een zware vos om haar nek en kreeg onmiddellijk een bos bloemen aangereikt door mijn neefje dat zich tot op de dag van vandaag afvraagt of zijn huidige positie in de maatschappij eigenlijk wel in overeenstemming is met de eclatante start die hij toen maakte. In verhouding tot het lange wachten stelde de werkelijke onthulling teleur. Na twaalf toespraken trok de koningin met een simpele ruk de doeken naar beneden. Maar die doeken onthulden geen naakt. Lely stond voor ons in een dikke winterjas. Niettemin stegen er zoveel oooh's en aaah's op dat het leek of we met z'n allen vuurwerk bewonderden op klaarlichte dag. Even later verhief de helicopter zich al weer en toen was alles voorbij. De gele zuidwesters brachten ons door een haag van mensen naar onze taxi die zolang had moeten wachten dat de chauffeur stond te mopperen dat alle vis die hij gevangen had misschien al aan het bederven was. En of het nu door de visgeur in de auto kwam of door de troosteloosheid van deze onderneming, ineens kwam de klemmende vraag in me op: wat heeft Lely in hemelsnaam met de vissen gedaan? Dus zei ik hardop tegen de keurige rug van de chauffeur: ‘Lely is een moordenaar, want wat heeft hij eigenlijk met de vissen gedaan?’ ‘Vanavond’, zei mijn vader, ‘vanavond schat, als je in je nest ligt, leg ik het allemaal uit. Van A tot Z. Maar alsjeblieft, hou nu even je mond. Anders kan de chauffeur zijn aandacht niet meer bij de weg houden.’

Ik lig in bed. Op het kleine lampje na is alles donker. Ik lig zover mogelijk naar de muur geschoven zodat er veel plaats over is. De deur gaat op een kier en Pappa sluipt naar binnen. In kleermakerszit neemt hij plaats boven op mijn édredon en zonder aarzeling steekt

[p. 6]

hij van wal: ‘Stel’, zegt hij, ‘dat er nú, op dit moment, terwijl wij juist zo gezellig bij elkaar zijn, een gigantische golf door het open slaapkamerraam kwam aangerold, die jou en mij en het bed en alle dingen eromheen helemaal zou overstromen. Het gebeurt niet, maar stèl dat het gebeurt, zou jij dat dan erg vinden?’ Ik knik van ja. ‘Dan heb je ongelijk,’ zegt hij, ‘want verdrinking is de allerzachtste dood en als je bedenkt dat we toch ergens aan dood gaan, dan vraag ik jou: waarom zou je bang zijn voor zo'n golf?

Watersnood is een van de fascinerendste rampen die een land kunnen overkomen. Het begint altijd met de maan. Als de maan maar eventjes te fel schijnt, en hoe dat komt weet geen mens, dan wordt het water snood en begint de zee ineens te springen als een gek. Dat noemen we springvloed en het is een schitterend gezicht. Maar er zit een nadeel aan: de vissen worden er ziedend van. Als jij van minuut tot minuut omver zou worden gebeukt en door elkaar geschud, dan zou je dat toch ook niet op je laten zitten? No wonder dat de vissen wraak nemen. Zodra het ze teveel wordt, geven ze een speciaal signaal aan elkaar door en meteen daarop tillen ze dan met vereende krachten de boosaardige golf omhoog. Die golf nemen ze op hun rug en hopla! gaat het: richting kust. Vlak voor de kust smijten ze de golf aan land. Ziezo, daar zijn we voorlopig vanaf. Dat dit land hierdoor overstroomt met alle mensen en dieren erin, kun je ze moeilijk kwalijk nemen, want zelf kennen ze tenslotte geen andere dan de overstroomde staat, zodat men niet kan verwachten dat ze die meelijwekkend vinden voor iemand anders.

Maar nu grootvader Lely. Als Goede Nederlander had hij een volstrekt misplaatste voorkeur voor mensen in het algemeen en Nederlanders in het bizonder. Verdronken mensen waren hem dan ook een doorn in het oog. Daarom bedacht hij zijn fatale tweeledige plan. Ten eerste: een dijk opwerpen tegen de vloedgolven. Ten tweede: een stuk zee droogleggen onder het motto: de vissen eruit en de mensen erin. Dit was niet alleen de doodklap voor de Zuiderzee, maar ook voor miljoenen en miljoenen vissen en daar hoor je niemand over. Je moet niet denken dat de voerman meteen maar zijn paardjes op de bodem van de Zuiderzee kon laten ronddraven. Toen al het water net was weggepompt, zag het er allemaal heel wat minder lieflijk uit dan nu: één onafzienbare zilverachtige vlakte die krioelde van de vis tot de horizon toe. En dan spreek ik nog niet eens van de garnalen, de kreeften, de kwallen en krabben en noem maar op. Dit

[p. 7]

was een groot schandaal en niemand werd erbij gelaten, zodat het nooit in de krant is gekomen, maar ik heb het uit de eerste hand vernomen. Omdat de laag vis op sommige plaatsen meer dan vijftien meter dik was, kon men het opruimen wel vergeten. Daar kon geen enkele bulldozer tegenop, ook al niet vanwege het ontzettende geglibber. En toen heeft Lely, opaatje lief, op een nacht de boel maar laten volstorten met aarde uit vliegtuigen, terwijl de meeste vissen nog niet eens dood waren. De akkers die je nu ziet bedekken een massakerkhof en het koren dat erop groeit, levert meel met een bijsmaak. Laten we hopen dat wij er althans nooit brood van hoeven te eten. Een ding is grappig: Lely's voornaam is Cor. Verder hield hij niet van kunst, niet van lekker eten en niet van literatuur. Moet ik je nog meer vertellen? Op zijn grafzerk staat gebeiteld:

‘Indien het mogelijk is, zoveel in u is, houdt vréde met alle mensen.’ Lely als vredesengel, jaja daar kunnen de vissen van meepraten.

Maar nu moet ik echt opstaan, want allebei mijn benen slapen. Welterusten schat, slaap lekker!’

Ongeveer een jaar later maakte ik met mijn moeder een reisje naar Lely-stad in wording. We baggerden wat tussen de huizen in aanbouw door en de stank was niet te harden. ‘Nu stelt het nog niet veel voor, maar’, zei mijn moeder, ‘straks zul je eens wat zien. Dan krijg je hier een soort tweede New York (daarbij maakte ze het brede armgebaar van de markies van Carabas) en dan kun jij tegen iedereen zeggen: “Deze stad hier is vernoemd naar mijn overgrootvader.”’

Ik kon geen woord uitbrengen. Onder elke stap die ik zette veerde en deinde de grond mee. Voelde zij dan helemaal niets?