De Tweede Ronde. Jaargang 9

[p. 2]

Nederlands proza

[p. 3]

De verwarrende werelden van de jonge Frans P.
Frans Pointl

We zouden die zondagmiddag op visite gaan bij moeders jeugdvriendin, Estella Hamburger, een tandarts. Moeder zei dat haar vroegere vriendin geluk had gehad; al haar familieleden hadden de oorlog overleefd.

Estella H. was op een nonchalante wijze haar onderduikperiode doorgekomen. Dat kleine vrouwtje had het zwarte haar laten blonderen. Doodgemoedereerd was ze af en toe 's avonds een ommetje gaan maken. Ze had zich geen vals persoonsbewijs aangeschaft. Ze zag het nut daarvan niet in. Als ze aangehouden zou worden zou ze kwaad worden en zeggen dat ze het onding thuis had laten liggen. Jarenlang wandelde ze onverschillig door het oog van de naald.

Moeder vertelde dat Estella haar effecten, in haar corset genaaid, steeds bij zich had gedragen.

Onder het vertellen van deze wetenswaardigheden naaide ze een nieuwe kanten kraag op een blouse. Ze wilde er keurig uitzien als ze die rijke jeugdvriendin ging bezoeken.

‘Ze heeft op haar oude dag nog een goudvis gevangen,’ merkte ze op terwijl ze een nieuwe draad door de naald stak.

Estella H., die even oud was als moeder, was in december negentienzevenenveertig in het huwelijk getreden met de tien jaar oudere Alex Goudvis, van beroep eveneens tandarts.

Toen moeder de kraag op de blouse had bevestigd, zette ze zich achter de oude piano en speelde ‘Poissons d'or’. Ze had me eens verteld dat Debussy geïnspireerd was geweest door een met mozaïek ingelegde goudvis in een namaakvijver. Steeds als ze het speelde zag ik trillende, levende goudvissen glanzend door bewegend zonverlicht water schieten.

Ik vroeg of ze dat nu speelde omdat ze aan de naam Goudvis dacht. Ontkennend schudde ze het hoofd. ‘Ik speelde zomaar wat me inviel.’

Ze bleef doorzeuren over haar jeugdvriendin. Die was nu schat- en schatrijk. Zij en haar man bewoonden een prachtig huis aan de

[p. 4]

Minervalaan, bezaten een auto, een koelkast en een stofzuiger. Moeder bestrooide onze jabo vloerbedekking altijd met theebladeren en ging vervolgens met stoffer en blik te werk. Een stofzuiger was voor ons een ondenkbare luxe.

‘Zijn ze ook lid van de joodse spiritistische vereniging?’

Ze keek verschrikt op. ‘Alsjeblieft, praat daar niet over, Stella zou er waarschijnlijk de draak mee steken.’

Was zij meneer Goudvis maar tegengekomen, bepeinsde ik. Op een stiefvader zat ik niet te wachten, wel op de spullen die ik ongetwijfeld van hem zou krijgen.

Veel van mijn klasgenoten bezaten het razend populaire, uit Amerika overgewaaide Kastelenspel met metalen soldaatjes en kleine kanonnen waarmee je kogels naar de vijand kon schieten.

Ze hadden meccanodozen, opwindbare of elektrische treinen, stoommachines. Ik had mijn plakboek met automodellen en kreeg af en toe een bouwplaat.

Moeder had voor deze belangrijke visite haar haar laten onduleren. Het lag in platte, glanzende golven onder een doorzichtig haarnetje.

Vóór we vertrokken gaf ze zichzelf een opvallend zachtrode mond. Ik wist niet eens dat ze een lippenstift had.

Ik probeerde nog onder het bezoek uit te komen en vroeg of ik per se mee moest. Ik mopperde dat ik altijd tussen oude mensen zat.

Ruim zes jaar ben ik.

Een zonnige zondag midden juli negentienveertig. We rijden met de blauwe tram van Haarlem naar Zandvoort. Als we er eindelijk zijn zegt moeder: ‘Kijk eens hoe mooi blauw de lucht is.’

Op de boulevard staat een man die aan een lange stok wel honderd gekleurde molentjes heeft. Tezamen maken die één groot klepperend geluid in de zoele zeewind. Als betoverd blijf ik er naar kijken. Ik krijg zo'n molentje.

Moeizaam hobbelt ze met haar witlinnen schoenen de brede van boomstammen gemaakte trap af die naar het strand leidt.

Haar rechterschoen heeft een grote bobbel links opzij, dat komt door haar likdoorn. Op het strand gekomen trekt ze de schoenen uit en laat het zand eruit lopen.

Ik duw haar het molentje in de hand, trek snel schoenen en sokken uit, laat ze vallen en ren richting zee.

[p. 5]

Dat is fijn, tot aan je knieën in dat lauwige, bewegende water. Kwaad, met raar opgetrokken jurk holt ze me achterna. Ze geeft een woeste ruk aan mijn arm. ‘Moet je verdrinken?’ roept ze met schrille stem.

Ruw trekt ze me uit dat heerlijke water.

Ineens is mijn dag bedorven. Naast haar rieten strandstoel moet ik zandtaartjes bakken in blikken vormpjes die ze heeft meegenomen. Ik graaf een kuiltje, stop de vormpjes daar zo diep mogelijk in en maak de oppervlakte weer glad.

‘Waar zijn je mooie vormpjes?’

Verbaasd kijk ik om me heen.

‘Sufferd, let dan op je spullen en zit niet altijd te dromen!’ Ze staat op en gaat zoeken. Voldaan sla ik haar gade. Ze komt onverrichter zake terug.

‘Die zijn gestolen,’ moppert ze.

Ik zie kinderen van mijn leeftijd uitgelaten met elkaar in zee stoeien en hoor hun vreugdekreten. Wat moet ik met zo'n oude moeder? Iedereen denkt dat ze mijn oma is.

Straks gaan we opa bezoeken, die woont hier. Hij ruikt altijd naar frisse zeep en heeft een prachtige witte snor waarvan de punten kunstig omhoog zijn gekruld.

Daarna gaan we naar het verpleeghuis waar oma ligt. Die heeft een schok in haar hoofd gehad, zegt moeder. Oma's mond is scheef vertrokken, ze is bijna niet te verstaan, ze kwijlt. Het lijkt alsof haar ene oog iets is afgezakt. Moeder zegt almaar tegen haar moeder dat het heus wel weer ‘bijtrekt’.

Ruim zes jaar ben ik.

Alex Goudvis

Estella Goudvis-Hamburger

Tandartsen

Behandeling vlgs afspraak

staat op het glimmend koperen naambord. Moeder belt aan. Meneer Goudvis doet open. Wat is hij lang. Ik schat hem op één meter vijfentachtig. Zijn grijze haar is dun en krullend. Heeft hij zulke puilende ogen of lijkt dat maar zo door die dikke brilleglazen? De muren in de gang zijn van wit marmer met dunne grijze aderen erin. Er staat een hoog eikehouten tafeltje waarop een grote vaas met een veelkleurig boeket. Zo stel ik me de ingang van een paleis voor.

[p. 6]

In een grote spiegel, omrand door een sierlijk bewerkte gipsgouden lijst zie ik even ons drieën - we lijken wel een schilderij.

Hoffelijk neemt meneer G. moeders mantel aan en daarna mijn jas.

Hun kamer is geen kamer, het is een zaal. Het is er veel lichter dan bij ons. Er staat een beige bankstel met afhangende franje. Het tapijt is veelkleurig, de warme kleuren ervan worden lichter of donkerder naarmate het zonlicht erop schijnt of verdwijnt. Tegen de muur staat een ouderwetse secretaire, het hout ervan is ingelegd met takjes, bladeren en bloemen van een andere houtsoort. Opa en oma hadden vroeger ook zo'n schrijfmeubel. Ik mocht in alle laatjes kijken.

Op een dekenkist staat een gepolitoerde radio, zo een met een katteoog erin dat egaal groen oplicht als het toestel precies is afgestemd. Het deksel van de radio staat open. Er zit warempel een grammofoon in.

Mevrouw Goudvis stormt de kamer binnen. Zij en moeder omarmen en zoenen elkaar heftig en langdurig. Dan duwt mevrouw G. moeder behoedzaam van zich af. Onderzoekend bekijken ze elkaars gezicht. Sprakeloos zijn ze. In hun ogen staan tranen, hun monden en hun kinnen trillen.

‘Nah, nah, meisjes,’ zegt meneer G., ‘maak er nu geen drama van.’

Mevrouw G. is klein, hooguit één meter vijftig. Zou ze wel kracht genoeg hebben om tanden en kiezen te kunnen trekken?

Aan de muur boven het bankstel hangt een langwerpig schilderij. Er is een naakte, liggende vrouw op afgebeeld. Eén hand rust elegant op haar onderbuik.

‘Een echte Breitner,’ verklaart meneer.

We drinken koffie uit kleine, bijna doorzichtige witte kopjes met gouden randjes aan de bovenkant. Ik begrijp niet waarom mevrouw G. ze maar half vult. Ik heb erge dorst, ik zou best een glas ranja willen. Meneer G. neemt een schaaltje van de tafel en presenteert ons een grote bonbon.

‘Prachtig porselein,’ merkt moeder op terwijl ze het kopje nauwkeurig bekijkt.

‘Wat dacht je, echt Rosenthal,’ antwoordt mevrouw G. Moeder knikt geïmponeerd.

Ze praten over mensen die ik niet heb gekend. Af en toe vang ik

[p. 7]

een naam op: Blumenthal, Menist, De Jong. Niet teruggekomen. Alleen hij is teruggekeerd met één zoon. Zij is teruggekeerd, haar man en drie kinderen niet...

Moeder excuseert zich en gaat naar het toilet. Meneer G. gaat mee om haar te wijzen waar dat is. Even later is hij terug.

Met iets van nieuwsgierige sensatie in haar stem vraagt mevrouw G. me hoe het nu met mijn oom Simon gaat. Drinkt hij nog steeds? ‘Ik durf het niet aan je moeder te vragen, dat is zo pijnlijk.’ Ineens wil ik die rijke, zelfvoldane mensen choqueren.

‘Drinken mevrouw? Hij zuipt als een ketter. Laatst hebben ze hem in het holst van de nacht in de Haarlemse remise van de blauwe tram gevonden. Hij lag op zo'n mooie pluchen bank zijn roes uit te snurken, in zijn eigen kots. Eerst dachten ze met een zwerver van doen te hebben, maar toen...’

Moeder komt binnen en schielijk zwijg ik. Dat voorval in de remise was pure fantasie.

Meneer G. trekt zijn wenkbrauwen op en kijkt zijn vrouw aan.

‘Dégoûtant,’ merkt hij op.

Ik zal straks aan moeder vragen wat dat woord betekent.

‘Zo'n uitnemend medicus,’ voegt mevrouw G. aan zijn opmerking toe. Meewarig schudt ze het hoofd.

Voor het eerst hoor ik dat oom Simon eens een goede dokter is geweest. Vragend kijkt moeder het echtpaar aan.

Behendig gooit mevrouw G. het over een andere boeg.

‘Het valt niet mee zo'n groot huis te onderhouden, Rebecca,’ ratelt ze, terwijl ze weer zuinig koffie in de kleine kopjes schenkt. Meneer G. komt weer met het schaaltje bonbons aan.

‘Voortdurend moet ik het dienstmeisje achter haar vodden zitten,’ vervolgt ze. ‘Heb ik het niet eens over de werkster. En vergeet onze praktijk niet, je hebt er geen idee van hoeveel mensen hun gebit in de afgelopen jaren hebben verwaarloosd, nood breekt wet, hè? Nu is er gelukkig weer goud voor de bruggen, inlays en kronen. Heb ik het nog niet over mijn lastige, veeleisende echtgenoot.’

Ze werpt hem een spottend, liefkozend lachje toe.

‘Ich möchte deine Sorgen haben,’ reageert moeder en loost een zucht.

Ik denk aan haar gebit; ze is aan een prothese toe. Dat kost veel geld. Waarom vraagt ze het niet aan haar jeugdvriendin? Nee, zoiets zal ze niet doen. Moeder vraagt nooit gunsten.

[p. 8]

‘Kijk jij maar eens wat rond in ons huis,’ stelt mevrouw G. me voor, ‘dan kunnen je moeder en ik over vroeger babbelen.’

Dat heb je vaak met oude mensen. Ze willen je de kamer uit hebben omdat ze hun gesprekken niet geschikt achten voor jouw oren. Ik ga de kamer uit en slenter naar de keuken, waarvan de deur openstaat.

Die keuken is anderhalf maal zo groot als onze huiskamer. Er staat een hoge koelkast met een bolle deur. In grote goudkleurige letters staat er bendix op. Nieuwsgierig open ik de deur; wat hebben die veel eten in huis! Rijkelui kunnen tenslotte net zoveel eten als ze willen, zelfs het duurste van het duurste.

Ik loop de gang in en open de deur waarop ‘Spreekkamer’ staat. Bah, wat hangt hier een nare lucht, het lijkt wel lysol. Daar hangt ook die martelboor die langzaam in je kies of tand rondtolt. Het spoelbekken is van wit porselein, met mat-roze bloemetjes versierd. Waarom bloemetjes? Je spuugt er toch alleen maar in?

Ik ga even op de leren behandelstoel zitten, verstel brutaal de hoofdsteun waarop een rolletje wit papier zit.

Er staat een smalle, bruine kast met veel laatjes. Ik trek er één open en zie veel griezelige, glimmende instrumenten. De kleine spiegeltjes zijn wel grappig. De tandarts van het ziekenfonds houdt zo'n spiegeltje even boven een spiritusvlammetje en steekt het pas daarna in je mond, dan kan het niet meer door je adem beslaan.

In de hoek staat nog een boorinstallatie. De onderkant ervan lijkt op die van een trapnaaimachine. Het is een antieke trapboor met aandrijfriem. Gemakkelijk als de elektriciteit eens uitvalt. Die hebben ze zeker in de oorlog gebruikt. Nee, dat kan niet. Toen kenden ze elkaar waarschijnlijk niet eens en woonden niet hier. Waar zou meneer G. toen zijn geweest?

Ik ga de gang in en loop de brede trap op. Ik open een deur. Hun slaapkamer. Er hangt een zwakke geur van een zoet parfum. Alles is er wit. Het bed, de gordijnen, kastjes, schemerlampen, de enorme linnenkast. Zelfs de snuisterijen. Op één van de kastjes naast het bed staat een kleine witte Philipsradio. Had ik die maar. Wij hebben drie zenders op onze radiodistributie en die lelijke blikken luidspreker kost nog een rijksdaalder aan huur per maand.

Het bed is enorm, er kunnen wel drie mensen in. Op het ene kussen ligt een bijna doorzichtige lichtblauwe nachtjapon, op het andere een glanzende pauwblauwe herenpyjama. Ik strijk er even over-

[p. 9]

heen, ja, dat is echte zijde.

Op het kastje aan de kant van meneer G. ligt een boek. ‘David Golder’ heet het, geschreven door Irène Nemirovsky. Het is een Duits boek. Welke jood wil er nu nog Duits lezen en spreken?

Over een stoel bij het raam hangt eenzaam een vleeskleurig corset met baleinen en rijgveters aan de achterkant. Wat een apparaat. Zou dit hetzelfde zijn waarin mevrouw G. in de oorlog haar waardepapieren had verstopt?

Voorzichtig til ik het op; wat zwaar is zo'n ding nog. Zou meneer G. 's avonds dat corset losrijgen, zouden ze daarvan opgewonden raken? Zou al dat papier niet hebben geknisterd toen ze in de oorlog haar blokjes om liep? Waarom draagt moeder geen corset?

Eens zou ik ook zo'n slaapkamer bezitten, maar dan in het lichtgroen. De grote radio met ingebouwde grammofoon zou ik naast mijn bed zetten en mijn lievelingsmuziek beluisteren terwijl ik zo'n plat Egyptisch sigaretje met gouden mondstuk rookte.

Ik kijk weer naar mevrouw G's nachtjapon; zou ze daaronder spiernaakt zijn?

Even zie ik mezelf daar liggen roken, de grammofoon speelt ‘d'Un cahier d'esquisses’ van Debussy en naast me ontwaar ik... moeder.

Ik staar uit het raam. Er staat een vlierbessenboom in bloei. Daarachter zie ik de rode toppen van een eik.

Moeder is veel knapper dan mevrouw G. Mevrouw G. is klein, haar benen en armen zijn te kort en te dik. Ze heeft een lange overhangende neus die uitloopt in een bobbel. Eerlijk is eerlijk, haar ogen zijn mooi, van een helder hard blauw. Haar haar is donkerbruin, dat is natuurlijk geverfd.

Moeder heeft zwart met zilvergrijs doorspikkeld haar. Haar ogen vind ik het mooist: donkerbruin met beige en groene splintertjes erdoor. Waarom heb ik vaak rode oogranden en strontjes op mijn oogleden?

Vaak sta ik met het spiegeltje uit mijn zakkam-etui voor de spiegel van onze vaste wastafel en bekijk vol afkeer mijn gezicht en profil.

Had mijn echte vader ook zo'n kromme neus?

Moeder betrapte me een keer toen ik zo voor de spiegel stond te manoeuvreren. Ze zei dat ik best een mooie neus heb, een heersersneus.

Ik schamperde dat er weinig om over te heersen was.

[p. 10]

Na de grote vakantie gonst de school van de verhalen. Hans Heveling is met zijn ouders en oudere broer een week naar Londen geweest. Wilfried Vrijman naar Spanje. Sonja Smit naar Antwerpen en Brugge. Mijn wereld wordt begrensd door Kraantje Lek, de uitspanning ‘Het Kalfje’ aan de Amstel en Zandvoort.

Vrienden heb ik niet. Eén oppervlakkige vriendschap was er. Samuel de Jong en ik waren de enigen op school die van joodse komaf waren. Af en toe praatten we met elkaar, het onderwerp oorlog vermijdend.

Hij nodigde me uit. Ik bewonderde zijn stoommachine. Urenlang waren we bezig met zijn elektrische trein waarvan rails, wissels, spoorbomen, stations, bruggen en tunnels zijn halve kamer in beslag namen. Lawaai mochten we niet maken. Samuels moeder was al anderhalf jaar ongeneeslijk ziek.

Af en toe bracht de huishoudster, een slanke jonge vrouw, ons een beker warme chocolademelk of een glas ranja met ijsblokjes erin.

Toen zijn moeder stierf werd Samuel eenzelvig. Hij sprak niet meer met me. Het was eigenlijk altijd al geweest alsof hij niet echt aanwezig was.

Vijf maanden na het overlijden van de moeder, trouwde zijn vader met de jonge huishoudster.

Samuel ‘stapte uit’ om moeders term te bezigen.

Ze vond dat ik naar Samuels vader moest gaan en hem condoleren. Deze vertelde me zonder een spoor van emotie hoe hij Samuel had aangetroffen.

Toen hij de huisdeur opende zag hij de huiskamerdeur openstaan. Samuel stond met zijn rug naar de hoge metalen boekenstelling toegekeerd. Maar hij stond niet, hij hing. Zijn voeten raakten bijna de vloer.

‘Als hij zijn tenen had gestrekt had hij het gered,’ opperde zijn vader op wiens gezicht eerder een beledigde dan een droevige uitdrukking lag.

Samuel had veel om zijn moeder gegeven (meer dan ik om de mijne gaf) en niet kunnen verkroppen dat de jonge huishoudster zo spoedig haar plaats innam.

Ik was de enige uit de klas die zijn lijk had gezien; het vreemde witte gezicht had me kwaadaardig toegegrijnsd.

[p. 11]

Ik ging naar zijn begrafenis. Terwijl ik een kluit aarde op zijn kist wierp, mompelde ik binnensmonds: ‘Sufferd die je bent.’

Na afloop van de plechtigheid gaf zijn vader me een foto van Samuel. Daarop leek hij net een meisje met zijn lange, zwarte krullen. Hij lachte, zijn voortanden staken geinig naar voren. Hij was een zachte jongen geweest.

Ik mocht zijn bezittingen hebben. Moeder zei dat daar niets van in kwam; zoiets zou ongeluk over ons en ons huis brengen. Ik wierp tegen dat we dat al in ruime mate hadden, maar ze hield voet bij stuk.

Moeder - illusieloos omtrent zichzelf - wacht tot ik het Ulodiploma heb behaald en in eigen onderhoud kan voorzien.

Dan zal haar bestaan overbodig worden.

Met uiterste krachtsinspanning lukt het me in alle vakken te blijven uitblinken.

Keer op keer houdt ze me voor, dat wie voor een dubbeltje is geboren, nooit een kwartje zal worden.

Ik heb het vaste voornemen het op z'n minst tot zeventien cent te brengen.