De Tweede Ronde. Jaargang 9

[p. 63]

Essay

[p. 64]

De Kees Stip Prijs
Enige suggesties voor een juryrapport
Driek van Wissen

Een klein jaar geleden werd mij de Kees Stip Prijs voor light verse 1987 uitgereikt. Een hoge onderscheiding, geloof ik, want ik werd van alle kanten bejubeld en toegedronken, de verkoopcijfers van mijn verzameld werk schoten omhoog en ik kwam telefoons te kort om de ontelbare verzoeken om interviews voor krant, radio en teevee te weigeren. Ik zal de jury dan ook eeuwig dankbaar blijven voor haar uitverkiezing.

Eén ding hinderde mij echter: er ontbrak een fatsoenlijk juryrapport en daar was ik nu juist zo ontzettend benieuwd naar. Niet zozeer omdat de redenen waarom speciaal ik de gelukkige prijswinnaar moest worden mij duister waren, maar vooral omdat ik graag wilde en wil weten welke de afbakening is van het blikveld van de jury: wat verstaat zij onder ‘light verse’ en waar ligt voor haar de grens tussen light verse en andere poëzie? Gold zogezegd mijn onderscheiding slechts een (lichter) gedeelte van mijn gedichten of ze allemaal? Ook in het tijdschrift De Tweede Ronde, dat van het begin af aan de rubriek Light Verse gekoesterd heeft is nooit enigerlei verantwoording gegeven van de normen die voor de mogelijke opname in de rubriek gehanteerd werden. Blijkbaar waren de intuïtie en de natte vinger de leidraden.

Toch is een zekere definiëring mogelijkerwijs van belang. Tot op heden hebben de bekroonden de beker dankbaar en verguld in ontvangst genomen; zowel de eerste winnaar, Kees Stip zelf, als zijn opvolger, Drs. P, schamen zich er niet voor om als light-verse-dichters door het leven te gaan en wie ben ik om daar anders over te denken? Maar er zijn vakbroeders die er wellicht niet volledig gelukkig mee zouden zijn als zij met een volgende Kees Stip Prijs zonder meer in een mistig hoekje zouden worden gezet.

Wie namelijk eenmaal als light-verse-dichter bestempeld is, stuit op vooroordelen van tweeërlei soort. Op de eerste plaats is er het publiek, dat er bijvoorbeeld bij een voordrachtsavondje eens goed

[p. 65]

voor gaat zitten en de dijen al gereed houdt om er onbedaarlijk op te kletsen. Het wordt leuk, is de onverwoestbare verwachting, en men is zelfs genegen serieus bedoelde regels als lollig te accepteren en met een hartelijke schaterlach te verwelkomen. Vervelender nog is de bijna algemene vooringenomen houding van de literatuurkritiek. Hierin wordt namelijk light verse, ook wel aangeduid als ‘amusementspoëzie’ of ‘pretpoëzie’, doorgaans neerbuigend besproken of verzwegen en onveranderlijk gewaardeerd als minderwaardig aan de ‘echte’ of (ik citeer Hans Warren, allerminst de onvriendelijkste der critici) ‘literaire’ poëzie.

De kritiek weet kennelijk wel weg met haar indeling. Alle nieuwe poëzie die ook maar enigermate naar humor zweemt wordt onder light verse gerangschikt.

Eigenlijk een opmerkelijke zaak: in het hedendaags proza wordt de humor weer (of nog steeds) beschouwd als een volwaardige bijdrage tot het literair gehalte van het werk, schrijvers als Reve, Carmiggelt en Biesheuvel worden erom geroemd, maar in poëzie is de humor verdacht. Relativeren, een zinvolle en niet hoog genoeg te waarderen menselijke eigenschap, past blijkbaar niet in de kraam van de moderne poëet.

Het is niet altijd zo geweest. Onze grote zeventiende-eeuwers, Bredero en Huygens voorop, zagen er geen been in hun werk met lichte spiritualiteit te doorspekken en zij werden er niet minder om gewaardeerd. En ook later, toen de Romantiek haar invloed deed gelden, werd er heel wat als volwaardig beschouwde humoristische poëzie geproduceerd.

Het zijn de Tachtigers geweest, die zichzelf zo serieus namen dat lachen in hun ivoren toren verboden werd. En deze houding is nu al een eeuw lang met calvinistische hardnekkigheid door de literaire gezaghebbers gehandhaafd. Zelfs de creatie van een speciale rubriek voor lichte verzen in een zichzelf respecterend letterkundig tijdschrift zou een aanwijzing kunnen zijn voor deze zo niet afwijzende dan wel geringschattende houding.

De literaire kritiek hanteert trouwens nog een ander indelingscriterium. Dikwijls bestaat namelijk de neiging alle vormvaste poëzie onder het light verse te rekenen. Wellicht omdat men ervan uitgaat dat het gebruik van rijm en strakke versvormen ten koste gaat van de spontane openbaring der innerlijke roerselen. Wellicht ook omdat humor en vormvaste poëzie in principe goed samengaan. Origineel

[p. 66]

rijm kan immers vermakelijk werken en een versvorm als bijvoorbeeld het sonnet doet per definitie ook een beroep op de vindingrijkheid van de dichter. Zo zal hij bij de wending aan het gedicht vaak een verrassende, geestige draai geven. In extreme gevallen, bijvoorbeeld bij het dubbelrijm of bijvormen als het ollekebolleke of de limerick, is de vorm zelfs inderdaad zo veeleisend dat humor het hoogst bereikbare is.

Maar het voert te ver alle moderne sonnetten, kwatrijnen, balladen en rondelen zonder meer als ‘licht’ te bestempelen, terwijl ze in veel gevallen toch zeer serieus bedoeld zijn.

Hier is sprake van een generaliserend misverstand, waar wellicht Drs. P zijns ondanks toe heeft bijgedragen. Hij introduceerde een paar jaar geleden namelijk het begrip ‘plezierdichten’, waaronder hij de ambachtelijke beoefening van de dichtkunst met gebruikmaking van bepaalde versstructuren en met onderwerping aan de poëziewetten verstaat. De term ‘plezierdichten’ is mijns inziens misleidend, want hij wordt te gemakkelijk verward met een eerder genoemde aanduiding als ‘pretpoëzie’ en daarom klinkt het ook enigermate contradictoir als de Doctorandus het heeft over ‘onhumoristische pleziergedichten’.

Voor een deugdelijke afbakening van het terrein van het light verse moeten we dus verder zoeken, in vorenbesproken gevallen zijn de grenzen te ruim getrokken. Anderzijds is ook een te enge begrenzing, zoals die van Vic van de Reyt in zijn bloemlezing ‘Ik wou dat ik twee hondjes was’, ongewenst. Hij stelt light verse eigenlijk gelijk aan nonsenspoëzie, maar deze benaming kan toch beter voor de waarachtige poëtische kolder en onzin (naar model van Buddingh's beroemde Blauwbilgorgel) gereserveerd blijven.

Er moet ook hier een gulden middenweg zijn. Ik wil een tweetal mogelijkheden opperen om tot een nadere definiëring van ons onderwerp te geraken.

Op de eerste plaats is het mogelijk onder light verse al die poëzie te verstaan die gemaakt is met de uiteindelijke bedoeling om leuk te zijn, waarbij de humoristische middelen dus een zelfstandige waarde hebben en bepalend zijn voor het gedicht. Ik doel hier onder meer op de puntdichten die gericht zijn op de woordspeling, op al die verzen, veelal sonnetten, die uitlopen op een geestige clou of frappe, op de poëtische parodieën en pastiches en op de vele gedichten die in dienst staan van bijvoorbeeld de overdrijving, de onver-

[p. 67]

wachte omkering of de anticlimax. Natuurlijk is niet altijd even duidelijk of de uiteindelijke bedoeling van de dichter werkelijk de grappigheid is, maar in twijfelgevallen beslist de lezer.

Als wij uitgaan van deze definitie bevindt Kees Stip als grootmeester van de parodie en de woordspeling zich in ieder geval aan de goede kant van de scheidslijn, wat toch zeker voor een naamgever aan een light-verse-prijs wenselijk is. Een schitterend voorbeeld van zijn kunnen is de onsterfelijke dierkundige dichtoefening ‘Op een bok’:

In Sidderburen was een bok,
die machtsverhief en worteltrok.
Die bok heeft onlangs onverschrokken
de wortel uit zichzelf getrokken,
waarna hij zonder ongerief
zich weer in het kwadraat verhief.
Maar 't feit waardoor hij voort zal leven
is, dat hij achteraf nog even
de massa die hem huldigde
met vijf vermenigvuldigde.

Toch zijn er in zijn werk ook gedichten en dichtregels aanwijsbaar die zich niet zo gemakkelijk laten onderbrengen. Zo bezong Stip ook de eendagsvlieg:

‘Ach,’ sprak een eendagsvlieg te Doorn,
‘hoe heerlijk is het ochtendgloren
en hoe verrukkelijk het uur
waarop het laaiend zonnevuur
verstild ter kimme wordt gedreven!
Men moest twee dagen kunnen leven!’

Zeker, ook hier is de wending geestig, maar tegelijk is het vers een in zijn bondigheid en oorspronkelijkheid prachtige variant op het eeuwige thema van de weemoed om de vergankelijkheid. Humor is hier geen doel op zichzelf, maar heeft een dienende functie: de zeggingskracht van het gedicht wordt erdoor ondersteund.

De humor verduidelijkt in dit soort gevallen de serieuze bedoeling van de dichter en verschaft een goed inzicht in zijn levenshou-

[p. 68]

ding. Vooral ironie en cynisme zijn wat dat betreft passende middelen.

Mijns inziens is er niets op tegen de definiëring van light verse eventueel uit te breiden en er alle poëzie bij in te sluiten waar een royaal gebruik gemaakt wordt van de ondersteunende humoristische middelen. Het zou wel het aantal light-verse-dichters verveelvoudigen. Maar ook zal het grensgebied veel groter worden, een grensgebied dat allesbehalve een niemandsland zal zijn. Wat is namelijk een ‘royaal gebruik’? En wanneer is een gedicht zo ‘zwaar’ dat de term light verse zonder meer misplaatst zou zijn?

Ik houd het erop dat de toon bepalend moet zijn. Ik zou er bijvoorbeeld voor kiezen bij deze definitie de licht ironische spreektaalpoëzie van Simon Carmiggelt wel onder het light verse te rekenen en de in dichterlijker taal en met bitter cynisme geschreven gedichten van Willem Elsschot niet. Maar ik ben me ervan bewust dat dit soort keuzes ietwat subjectief zijn.

Bovendien moet de lezer de light-verse-dichter in de ruime zin des woords wel wezenlijk serieus nemen en hem niet alleen maar als grappig beschouwen. Deze verkeerde instelling is trouwens niet van vandaag of gister. François HaverSchmidt of zo men wil Piet Paaltjens kloeg er al over. Deze poëet, vrij algemeen en klakkeloos geroemd als dé grondlegger van onze lichte verskunst (hoewel De Schoolmeester toch eerder aanspraak op deze titel mag maken!), kon het al beter verdragen ‘dat men zijn poëzie voor krankzinnig hield dan voor Hollandsch-blijgeestig’.

Als men echter deze kanttekeningen in het oog houdt is ook mijn tweede poging tot begripsbepaling naar mijn idee alleszins hanteerbaar.

Zo is Kees Stip nog meer een light-verse-dichter. Maar zelfs dan nog niet helemaal. Hij heeft immers ook versregels geschreven waarop beide definities niet van toepassing zijn en die nooit en te nimmer (bijvoorbeeld om hun vormvastheid of eenduidigheid) onder de noemer ‘light verse’ gebracht mogen worden. Onderstaand citaat van het voorlaatste couplet van zijn ‘Ballade van de honderd vrijers’ is denkelijk passend demonstratiemateriaal:

Want menig mensenhart vergeet,
vervuld van eigen mijmerijen,
de nood van zelfs de meest nabijen

[p. 69]

 

en alle tranen die wij schreien

 

zijn tranen om ons eigen leed.

Tot driemaal toe heb ik Kees Stip geciteerd en dat met kennelijke bedoelingen. Natuurlijk om de nestor van het lichte vers, nu reeds 75 jaar jong, passende lof toe te zwaaien. Maar evenzeer om te laten zien dat de drie voorbeelden, zoals gezegd stuk voor stuk andersoortig, niet merkbaar onderling van kwaliteit verschillen. Waarmee maar weer eens gezegd is dat een algemene geringschatting bij voorbaat van het lichte vers uit den boze is.