De Tweede Ronde. Jaargang 8

[p. 165]

De rondvraag

[p. 166]

De beproeving van het rijke rijm
Fred van Enske

Iedereen heeft weleens met een schok ervaren dat het onderwijs hem niet alleen ge-, maar ook vervormd heeft. Met hoeveel misverstanden lopen we rond omdat ze ons ooit door de gezaghebbende onderwijzer of leraar als zekere waarheden werden ingepompt?

Een dergelijke schok onderging ik toen mij, min of meer toevallig, een bundel jeugdverzen van Clément Marot onder ogen kwam. Deze Franse dichter paste regel na regel het zogenaamde ‘rijke rijm’ (rime riche) toe en wel op een wijze die een waarlijk rijke indruk maakte. Vaag herinnerde ik me dat deze rijmvorm op school werd afgedaan als minderwaardig en zelfs voor Sinterklaas-gestuntel moest worden afgewezen. Toen al verbaasde mij de term ‘rijk’ voor zo'n kennelijk armetierig verschijnsel, maar het zou natuurlijk sarcastisch bedoeld kunnen zijn. Hoe het zij, de indoctrinatie had plaatsgevonden: kopen en lopen konden gepaard worden als deugdelijke rijmwoorden, voor het paar kopen-kopen gold dat niet.

Evenwel, daar was Marot met het bewijs van het tegendeel. Na enige aarzeling begon ik toch te wennen aan de gedachte dat de herhaling van precies dezelfde klanken maar met een andere betekenis geladen een fraaie, rijke rijmvorm oplevert. Sterker nog, dat de rijmklanken waaraan wij gewend zijn, slechts povere afwijkingen van het ideaal vertegenwoordigen.

Uiteraard moet een betoog als dit met enig bewijs worden ondersteund. Ik geef daartoe gaarne enige verzen prijs, die als vertegenwoordigers van diverse poëtische genres de bruikbaarheid en de wonderlijke kracht van het rijke rijm mogen illustreren.

Eerst een eenvoudig kwatrijn waarin homoniemen fungeren als rijmwoorden:

Zijn verzen vormden schoolse kost
en 't stadsbestuur schonk hem de prijs;
maar wie betaalden ooit de prijs
die 't boekje in de winkel kost?

[p. 167]

Of deze, waarin het rijke rijm verdubbeld wordt:

Eén vraag houdt onder vrouwen huis
met ruzies in het vrouwenhuis:
wáár in de Nederlandse Staat
de Nederlandse staat?

Een stap verder brengt ons het rondeel waarin niet uitsluitend van homoniemen gebruik wordt gemaakt, maar ook van klankgelijkenissen als wijd, gewijd, verwijt, weidt en boerenweit:

Aan ergernis dit lied gewijd:
de kindren maken zoveel leven
dat je niet rustig meer kunt leven,
de voeten stampend, monden wijd,
gevoed door melk en boerenweit,
vol energie hun jonge leven;
aan ergernis dit lied gewijd.

Ik zou het graag willen beleven
zoals een boer zijn schapen weidt
dat zij, aan stilte toegewijd,
alleen maar grazen om te leven,
maar niemand hoort mijn stil verwijt,
aan ergernis dit lied gewijd.

Voor een sonnet of klinkdicht verschuift het accent nog meer van visuele gelijkenis naar auditief effect:

De zon viert feest in oud geel en mat roze;
't lijkt of hij groter wordt en daardoor ronder.
Zij wacht. Ze weet: hij gaat om kwart voor onder.
Pas als het nacht is komen de matrozen.

Zij strooien dronken op haar deurmat rozen;
een storm op zee, daar doen ze niet voor onder.
Na weken wachten, dromend in 't vooronder,
heeft elk van hen, in milde vorm, arthrose.

[p. 168]

 

Alleen de warmte van betaalde liefde

 

kan redding brengen en de taal der liefde

 

vloeit argeloos zoals de rozen komen.

 

 

 

Voor 't brede bed, waarop in 't rode licht

 

zij straks weer, minnend om den brode, ligt,

 

wacht ze verstild tot de matrozen komen.

Dit voorbeeld laat tevens zien dat het rijke rijm de versterking van node heeft middels dubbelrijk rijm of rijk dubbelrijm.

Die weg volgend blijkt het rijke rijm zich bij uitstek te lenen voor aforismen, zoals:

Had hij het werken nagelaten,
hij had geen werken nagelaten.

Zodoende worden de rijmen steeds rijker tot het ultieme hoogtepunt wordt bereikt waar hele zinnen gaan rijmen:

Opa vond rust
op Avondrust.

Maar dan hebben we intussen een grens overschreden en behoren de verzen meer tot het terrein van de door Battus gewaarmerkte Opperlandse Letterkunde.