De Tweede Ronde. Jaargang 8

[p. 186]

Cirkelrijm
Drs. P

Moet ik u nog uitleggen wat ruilrijm is? Nee toch? Een voorbeeld is duidelijk genoeg.

't Was mei! Men zag in 't park veel blote paren
Een ongeschoolde tuinman pootte blaren

Het procédé is geliefd in Frankrijk waar men spreekt van contrepetterie (tout fut foutu) en bekend in Engeland als spoonerism (please sew me to another sheet), maar voor zover ik kan nagaan werd en wordt er alleen door Duitsers systematisch mee gerijmd.^*

Ze noemen het Schüttelreim, en veel dichters (waaronder aanzienlijke) hebben zich ermee vermaakt. Benno Papentrigk (Anton Knippenberg) schreef o.m. een alfabet en een reisverslag in ruilrijm; er bestaat ook een Faustbewerking, een Opernführer, een uitvoerig verhaal over Pandora en nog meer in deze trant. Zelfs een tijdschrift.

De verwisseling hoeft zich niet tot aanvangsfonemen te beperken. Van W.A. Spooner wordt vaak de klinkeromzetting kinkering kongs aangehaald (hij bedacht zulke dingen niet: het waren versprekingen), terwijl het bij contrepetterie vaak gaat om hele lettergrepen, liefst met onzedelijk resultaat.

Om tot het rijm terug te keren: als men twee ruilsoorten in één gedichtje kan onderbrengen, bijvoorbeeld de rijmwoorden bokken, Karst, kokken, barst, bakken, korst, kakken en borst, is applaus welverdiend.

Vaak zal dat niet lukken, maar de allereerst genoemde ruil blijkt in het Nederlands honderden keren op te gaan; in het Duits nog vaker, vermoed ik, dank zij de subjonctieven en de flexibele zinsbouw.

Nu is het met ruilrijm net als met palindromen: men kan ervan bezeten raken (het eerste is wel een stuk makkelijker) en aardig wat

* Lezers die Nederlandse toepassingen kunnen noemen, liefst met bronvermelding, zouden me daarmee verplichten (komt me niet aan met scheel Heveningen).

[p. 187]

voortbrengen. De werkelijk mooie exemplaren echter zullen zeer gering in aantal zijn. Ik noem twee uitschieters: gebrochenes Versprechen/gesprochenes Verbrechen en het monumentale a man, a plan, a canal - Panama.

In het algemeen levert ruilrijm lectuur op die ‘aardig gevonden’ mag heten, en in feite wat moeizaam en steriel aandoet. Uitstekende taalgymnastiek, daar niet van. Hier en daar amusant (Mädchen die im Haine kosen / Tragen meistens keine Hosen) en in kleine doses altijd wel verteerbaar.

Als ik u even mag verwijzen naar het voorbeeld in de aanhef: de rijmwoorden beginnen daar met bl, p, p en bl.

In feite zien we een minimale vorm van cirkelrijm - men begint en eindigt met hetzelfde aanvangsfoneem, terwijl de tussenliggende aanvangsfonemen elk tweemaal achtereen optreden.

Ik moest de rijmen hier in paren zetten
En niet op vlinders of huzaren letten
Maar wel op cirkelrijmelarenwetten
Zo kwam ik uit bij modewaren: petten

U ziet het: p-z, z-l, l-w, w-p.

Onschuldig tijdverdrijf. Begin er niet impulsief aan, maar zeer stuimig: maak eerst een rijmwoordenlijst in twee kolommen, aldus:

baken	beven
blaken	bleven
draken	dreven
laken	leven
enz.	enz.

Dan zoekt u een woordpaar waarmee een reële openings- of desgewenst slotregel te maken valt, zeg maar Men zag geen helden ooit voor draken beven (het laatste rijmwoord wordt dan dreven) of als afsluiting En hieruit blijkt hoe deze snaken leven, zodat laken uw eerste rijmwoord moet zijn; maar dit achterwaarts werken is uiteraard lastiger.

Wat die tuinman betreft: in de herfst van dat jaar had hij al wat bij-

[p. 188]

geleerd, zoals we kort voor onze zeereis vaststelden.

De tuinman - vlijtig ruimde hij de blaren
Waarover wij natuurlijk blijde waren
Een weekje later kliefden wij de baren
Het greep ons naar de keel en bij de haren

Hoe meer regels, des te spastischer waarschijnlijk de inhoud. Aan vier heeft men zijn handel al vrij vol.

Routine - it is the art of knowing ruts
Just think of oarsmen on their rowing butts
It takes some more to steer a Boeing: guts
I'd better stop here, as I'm going nuts