De Tweede Ronde. Jaargang 6

[p. 14]

Ooit was zij de dame uit een rijk sprookje
Frans Pointl

Ik was bezig met de subjonctif, dat was moeilijk maar ik moest blijven uitblinken.

‘Hier.’ Moeder zette een kopje thee voor me neer.

Ik dronk er langzaam van. Toen pakte ik het Engelse boekje dat ik voor twee kwartjes op de rommelmarkt had gekocht. Eigenlijk interesseerde het me niet, maar het zwartlinnen bandje met die grote gouden vlinder erop, had me verleid.

De afbeeldingen erin waren best mooi maar de aanschaf was toch meer de ‘heb’ geweest. Ik sloeg het open. Een halve pagina toonde de gekleurde illustratie van een vlieg; zó vond ik die wel mooi, maar ik sloeg ze altijd dood met de vliegemepper, voelde geen medelijden als ze aan de kleverige vliegenvanger vastgeplakt een langzame doodsstrijd streden. Pijltjes gaven aan welk deel van de vlieg het betrof. ‘Thorax’, ‘Compound eye’, ‘Antenna’, ‘Legs’, ‘Abdomen’, ‘Wings’.

‘The fly has three pairs of legs and one pair of antennae...’ las ik.

‘Moet je je Frans niet doen?’

Als je dacht dat ze maar zo'n beetje voor zich uit zat te staren, had ze je juist in de gaten.

‘Zonde van het geld, dat insectenboekje,’ merkte ze op.

‘Het is m'n eigen zakgeld.’

‘Het is het geld van de steun.’ En zo had ze het laatste woord.

Weer was ik bezig met de subjonctif toen haar lage doordringende stem klonk: ‘Misschien doe ik hetzelfde als Fré.’

Tante Fré was haar jeugdvriendin geweest. Evenals moeder had zij het kamp overleefd; van haar familie was niemand teruggekomen. Beiden waren pianolerares maar moeder gaf geen les meer.

Op een dag deelde ze bijna achteloos mee: ‘Fré is dood.’

‘Zo ineens? Is ze onder een auto gekomen?’ vroeg ik geschrokken.

‘Waarom moet iedereen bij jou onder een auto komen, omdat je een plakboek met modellen hebt?’

[p. 15]

Ik haalde mijn schouders op.

‘Ze is uitgestapt,’ verklaarde moeder en ik begreep.

‘Ze is te werk gegaan alsof ze ratten moest verdelgen; je kunt het toch op een min of meer behóórlijke manier doen,’ zei ze alsof tante Fré haar postuum had beledigd. Ze sprak, zoals vaak, in zichzelf. Deze woorden waren niet voor mij bestemd.

Mijn oom Simon, moeders enig overgebleven broer, een arts, die vanaf 1945 op jenever en bier had geleefd, was het jaar daarvoor ook uitgestapt.

In mijn zestienjarig bestaan was meer dood dan leven geweest.

‘Het enige familielid dat we nog hadden! Nu hebben we niemand meer, alleen wij tweeën,’ had ik opgemerkt.

Ze snoof en haalde tegelijkertijd de schouders op; een minachtend en berustend gebaar.

‘Ten little niggers.’ Ze haalde vaker boektitels aan.

‘Hoe kan ik mijn hoofd nu bij de subjonctif houden als u over uitstappen begint!’ riep ik korzelig.

Ze gaf geen antwoord, liep naar de piano en sloeg de gehavende klep met een klap omhoog.

Een diepe zucht ontsnapte me, daar begon de onmuzikale hutspot weer. Straks, in bed, zou ik mijn Frans wel leren. Ik pakte mijn plakboek met automodellen, mijn droomboek want eens zou ik één van die wagens bezitten.

Agressief sloeg ze het leitmotiv van het Warschauconcert aan, daarna verknoeide ze ruw een gedeelte van Mozart's pianoconcert, kv 488. Abrupt hield ze op, staarde even voor zich uit en bonkte toen een fragment uit Beethovens eerste.

Weer hield ze op. Uit de hoek van m'n ogen sloeg ik haar gade; triest rustten haar handen in haar schoot. Ze staarde er onafgebroken naar. Ik opende het plakboek. Daar was de Nash Seven, wat liep die mooi glooiend af en wat een leuk, breed front had hij; alsof hij je mild toelachte. De voorkant van de Hudson Hornet was minder vriendelijk, vooral die kleine voorruiten, net twee dicht opeenstaande oogjes die de zaak niet helemaal vertrouwden.

Mijn gedachten dwaalden terug naar het uitstappen.

Vaak opperde ze: ‘Kon ik eindelijk maar eens slapen, kon ik die geldproblemen maar oplossen.’

Dat krijgt ze dus als ze zichzelf doodmaakt, dacht ik: geen schreeuwdromen meer, geldzorgen verdwenen. Ze kreeg haar zin

[p. 16]

maar zou nooit weten hoe dat probleemloze voelde. Zo'n poging, bedacht ik, was toch op het leven gericht.

In 1934 scheidden mijn ouders. Na de oorlog spoorde vader ons adres op. Toen hij ons bezocht kon ik me niet voorstellen dat die kleine, dikke, drukdoenerige man mijn vader was. Hij gaf me een fototoestel waar ik ontzaglijk blij mee was. Nu kon ik filmpjes van mijn zakgeld kopen en de nieuwste automodellen fotograferen!

Nog voordat ik een filmpje had kunnen kopen had vader het toestel op een donderdagmiddag gluiperig teruggehaald. Hij was er speciaal voor uit Haarlem gekomen. Hij had het niet kunnen betalen en de handelaar had het teruggeëist.

‘De smeerlap, gistermiddag dorst hij niet te komen hè?’ riep ik woedend uit, ‘reken erop dat hij het dan niet had meegekregen!’

Moeder lachte. Eigenlijk was dat geen lachen; haar mond verbreedde zich, het had iets minachtends. Daar kwam ook het bekende snuivende neusbriesje.

‘Hij is je vader niet.’

‘Wat?’

‘Vanaf 1931 hield hij het met een goed gesitueerde dame uit Heemstede. In januari 1932, toen ik tante Martha in de Joodse Invalide bezocht, ontmoette ik daar een man, hij was tien jaar jonger dan ik. Waarom dacht je dat jij David heet? Onze vriendschap duurde kort... maar was krachtig. Hij zal wel dood zijn, je echte vader. Je lijkt op hem; David groeit weer op terwijl hij zich in de subjonctif verdiept.’

Het langste antwoord dat ze me in maanden had gegeven. De daaropvolgende weken sprak ze niet; schouders ophalen, ja of nee knikken.

Een middagje van mijn opgespaarde zakgeld met de blauwe tram naar Haarlem toe, was leuk. Feestelijk en hooggezeten alsof je traag in een koets met trijpen kussens reed. Evenals de conducteur kon je, buitenom over de bumpers balancerend terwijl de tram reed, van de ene wagon in de andere komen. Dit was de passagiers verboden maar ik deed het stiekem toch. Ik wandelde door de Haarlemmerhout, aaide de herten die met vochtige ogen naar me opkeken; hadden ze verdriet? Met mensen had ik nooit zoveel medelijden, des te meer met de dieren

Toen kwam ik die dikke, sloffende man tegen die misschien dacht

[p. 17]

dat ik zijn zoon was. Hij zag er oud, moedeloos en scheefgezakt uit.

‘Dag David, wat een verrassing je hier te zien. Hoe is het met je moeder?’ Dat laatste vroeg hij nogal gretig.

Hij vertelde dat hij in een tehuis voor alleenstaande mannen woonde, het was er allemaal erg ongezellig. Hij schilderde nog wel wat, ik mocht best even meegaan om het eens te bekijken.

‘Waarom zou ik meegaan?’ vroeg ik stug.

‘Kun je me dan een rijksdaalder geven?’ vroeg hij.

Nu was een riks veel geld en ik zag niet de minste aanleiding om deze verlopen oude vent iets te geven.

‘Ik denk er niet aan.’

Hij keek verbaasd en lachte een beetje zuur. ‘Je gunt je eigen vader toch wel een rijksdaalder?’ Het klonk lamenterend.

Ik werd kwaad en dacht aan het fototoestel. ‘U krijgt niks, geen cent, ga maar terug naar uw oudemannenhuis, u bent mijn vader niet eens!’

Ruw greep hij mijn arm. ‘Wat zeg je daar, kreng dat je bent, was je er soms bij?’

‘Ik was er net zomin bij als u,’ riep ik, me losrukkend.

Terwijl ik wegrende riep ik nog: ‘Het wordt tijd dat u uitstapt!’

Als nummer één was ik voor het Ulo-examen geslaagd. Mijn cijferlijst mocht er zijn: voor alle vakken een negen.

Twee dagen na het examen verscheen er een ambtenaar van de ‘steun’, die door zijn neus praatte en zei dat er meteen een baantje voor me was, dan konden ze moeders weekgeld verlagen.

Ze antwoordde hem niet maar liep naar de piano, sloeg het deksel met een harde klap omhoog en begon woedend te spelen.

‘Bent u doof mevrouw?’ riep de ambtenaar. Hij pakte vast zijn tas, net een schooltas, vond ik, en klemde die tegen zijn borst alsof hij daar elk moment een kogel verwachtte.

Die vreemde slanke vrouw met het lange grijze haar en de grote expressieve ogen, die zo fanatiek op de toetsen ramde, beangstigde hem. Hij maakte aanstalten om op te staan.

Ze staakte het lawaai. ‘David krijgt eerst een week vakantie,’ zei ze kalm.

‘Maar...’ Onzeker stond hij op. Moeder stond ook op en wees naar de deur.

‘En nu eruit,’ zei ze.

[p. 18]

Voor de zoveelste maal bladerde ze dat foto-album door. Een morbide zelfkwelling waarbij ze, wit weggetrokken, af en toe iets onverstaanbaars mompelde.

Ik zat aan de huiskamertafel het nieuwste model van de Packard, de Clipper, voorzichtig uit te knippen toen ze me riep en op een foto wees.

Een grote zonnehoed waaronder een smal gezicht met grote ogen die een nimmer beantwoorde vraag schenen te stellen, de mond met de prachtige cupido-boog. De slanke hals rees op uit de brede boa van witte struisvogelveren. Op de achtergrond vaag het gebladerte van een boom.

‘Dat ben, of liever gezegd, dat wàs ik.’

‘Goh, wat was u mooi.’

Intens bekeken we die foto.

‘Scott Fitzgerald,’ merkte ze op en ik knikte een beamend ja om onze kortstondige betovering te verlengen.

Ernaast de vergeelde foto van een brede laan met een druk verkeer van ouderwetse vierkante auto's. Bij sommige wagens was het reservewiel met de grote spaken deels in één van de voorspatborden verzonken. Er reden ook enkele open koetsjes.

‘Waar is dat?’

Haar mooie hand zweefde boven de foto en een lange sierlijke vinger wees een huis aan waarvan de vensters druk met ornamenten waren getooid.

‘Hier, op de tweede etage woonden in 1925 je grootouders. Het is de Boulevard Victor Hugo in Nice.’

‘Wat mooi...’ fluisterde ik vol ontzag.

Altijd had ik wel geweten dat er iets sprookjesachtigs in mijn familie was geweest, een nonchalant soort rijkdom.

‘Waren ze rijk?’

‘Dat is voorbij.’ Ze klapte het album dicht, stond op, borg het weg en deed de buffetlade op slot.

‘Zodra jij je een beetje kunt redden, haak ik af,’ zei ze op de dag waarop ik negentien werd.

‘Houdt u dan niet van me?’

‘Ja, maar het is niet voldoende.’

Ze had me een schitterend polshorloge gegeven, zal zich daar veel voor hebben ontzegd.

Vergeleek ik haar met de moeders van mijn weinige vrienden, dan

[p. 19]

kwam ik er bekaaid af. Die knuffelden hun kinderen en luisterden geïnteresseerd naar alles wat ze vertelden.

Die moeders hadden nooit in kampen gezeten waar ze hun hele familie waren verloren. Wat zij in die jaren hadden meegemaakt was maar een flauw afgietsel van de werkelijke verschrikking.

's Ochtends voor ik naar school en later, voor ik naar mijn werk ging, gaf moeder me een kus op m'n voorhoofd die ik beantwoordde met een kus op haar wang. Veel dood verandert levenden ingrijpend; ze was verward en verkild.

Nooit gingen we eens samen uit. Zij bleef thuis en ik ging naar onschuldige films waarin George Formby, het duo Abbott & Costello speelden en Esther Williams haar hele rol zwemmend volbracht.

Ik werd gebiologeerd door Pier Angeli, het tengere Italiaanse filmsterretje. Misschien omdat ik meende dat moeder er als meisje ongeveer zó moet hebben uitgezien?

Op de avondschool ontmoette ik Hanna. Zij leek op Pier Angeli en ik voelde nadrukkelijk de behoefte haar te beschermen. Met seksualiteit had dit niets te maken.

Op de avondschool wendde ik moeite met Engels voor. Ik vroeg Hanna, die uit een groot katholiek gezin kwam, me er woensdagof zaterdagsmiddags mee te helpen. Zo zat dat spichtige meisje in mijn zolderhokje, me iets uitleggend wat ik allang doorhad.

Soms keken we elkaar intens aan. Vaag dacht ik aan een soort tederheid, maar hoe dat te geven.

Op een zondagavond speelde moeder een deel uit Chopins tweede pianoconcert tot mijn verwondering helemaal uit. Het klonk zowaar zacht en melodieus en stemde me triest; zo had ze in geen tijden gespeeld. ‘Met haar talent en techniek had ze een geweldige pianiste kunnen worden, volgens mij bezit ze een absoluut gehoor,’ had tante Fré indertijd opgemerkt.

‘Waarom speelt ze alles dan zo woest en chaotisch?’ had ik gevraagd.

Tante Fré zuchtte en streek me over het haar. ‘Zoals de oorlog haar geest heeft verminkt, verminkt zij nu de muziek die aan vroeger herinnert.’

Toen moeder het stuk had beëindigd, draaide ze zich naar me toe en zei: ‘Hanna hoeft niet meer te komen, begrijp je wel?’

Ik wilde protesteren; wat had ze ineens tegen Hanna?

[p. 20]

Ik opende mijn mond toen haar handen dat typerende gebaar maakten waarmee ze me vaak het zwijgen oplegde.

‘Géén meisjes, jongens kunnen me niet schelen,’ vervolgde ze, keerde zich naar de piano en herhaalde dat bijzonder tedere gedeelte, het larghetto.

Tranen sprongen in mijn ogen. ‘Zodra jij je een beetje kunt redden, haak ik af, houdt u dan niet van me, ja, maar het is niet voldoende.’

Ze stond op en sloot zowaar behoedzaam de pianoklep.

‘Dat heeft u schitterend gespeeld... zo vol van... zo liefdevol,’ zei ik hees.