De Tweede Ronde. Jaargang 6

[p. 71]

De jonge Elytis en zijn werk^*
Samenstelling en vertaling: Courtine Wit

In zijn Kroniek van een decennium^1. (1974), waaruit we hier enige fragmenten laten volgen, geeft Elytis een beeld van het literaire klimaat van de jaren dertig in Griekenland. Voor hemzelf zijn dit de jaren waarin zijn eerste gedichten verschijnen; we zien hier iets van de achtergrond van waaruit deze geschreven zijn.

De jonge Elytis voelt zich weinig aangesproken door de poëtische stromingen van zijn tijd en vooral verzet hij zich tegen het defaitisme dat de dichter Kostas Karyotákis aan het eind van de twintiger jaren tot een literaire mode heeft gemaakt. Maar wanneer hij kennis maakt met het surrealisme wordt hij daar onmiddellijk door gefascineerd. Deze kennismaking vindt plaats in de boekhandel van Kaufman in Athene (1929):

Op een middag - nog vóór ik de hoogste klas van het Gymnasium bereikt had - zat ik, gedreven door mijn leeshonger naar alles wat gedrukt was, diep weggescholen in het oude donkere winkeltje van Kaufman, allerlei tijdschriften en boeken door te bladeren, waarbij ik overigens wel met demonstratieve minachting die dichtwerken vermeed die - ik herinner het me als de dag van gisteren - met hun in de rijmschema's van de kwatrijnen gewrongen inhoud op mij afkwamen als een monotone reeks van sentimentaliteiten - en dat was nou net iets wat absoluut niet te verenigen was met de rebelse ideeën die ik er toen op nahield. De verleiding echter die uitging van die rijkdom aan boeken en daarbij nog de vreemde bekoring die voelbaar was achter de zwarte en rode hoofdletters op sommige boekomslagen, deden mijn laatste aarzelingen geheel verdwijnen: Capitale de la Douleur, Defense de Savoir, Noces^2.... jazeker, ik begon ze één voor één door te bladeren... en... (...). - en dat was het belangrijke - (...) dankzij de magische en verrassende verovering van een andere wereld, een nieuwe wereld, die om mij heen of in mij leefde en niets anders vroeg dan op welke manier hij z'n werkelijkheid het beste naar buiten kon brengen. En die manier was gevonden.

* Deze ‘collage’ dient als achtergrond bij de onder Vertaalde poëzie opgenomen vertalingen van Elytis' vroege poëzie. Met veel dank aan Wim Bakker voor zijn stimulerende hulp.

1. Een essay uit de bundel Anichtá chartiá (Open kaart), uitg. Asterías, 1974.

2. Paul Eluard.

[p. 72]

Hij gaat op zoek naar meer informatie over het surrealisme en wanneer hij dan, ziek te bed, een artikel hierover (van Dimítris Mentzélos) leest, voelt hij zich - letterlijk zelfs - aangesproken:

Daar zat ik dan, achttien jaar oud, niet wetend wat ik met mijn toekomst aan moest en wat te studeren, levend in een huis waarvan alle luiken gesloten waren ten teken van rouw, en daar hoor ik tegen me zeggen dat alles wat ik om me heen zag nauwelijks enig werkelijkheidsgehalte had. Ja, dat misschien wel het leven dat we leidden de slaap was van het werkelijke leven, want dat speelde zich 's nachts af in een voortdurende voortgang van droom tot droom. (...)
Mijn bed was al heel wat lichter geworden en Karyotákis ver weg, kleiner geworden, alsof ik hem door de verkeerde kant van een verrekijker zag.

‘Karyotákis is ver weg,’ zegt Elytis en vertelt dan waarom Karyotákis en zijn navolgers zo ver van hem afstaan - hoewel zijn eigen gevoelens soms niet veel van de hunne verschillen:

Per slot van rekening is de ziel van de mens maar een raar ding. Neem de mijne nou, in de toestand waarin ze toen verkeerde. Op de keper beschouwd was die vol wanhoop. En toch wilde ze die niet vinden in dat wat ze las. Ik zal dit nog verder toespitsen om zo ook iets van mijn karakter duidelijk te maken. Het kwam me bijna onnatuurlijk voor dat al die mensen om me heen, die gedichten schreven - goede of slechte, dat doet er niet toe -, in verzen hun gemoedstoestand trachtten uit te drukken, dat ze dat wat hen overkwam als bron van inspiratie meenden te moeten gebruiken en zo trachtten te verkondigen wat hen benarde. Ik wist dat dit van oudsher het doel was van de lyrische poëzie; en toch was dat het laatste wat me interesseerde. De ontroering, in de gangbare betekenis, was iets van min of meer ondergeschikt belang. Ontroering gaf me ook een simpele dagelijkse gebeurtenis, een liedje of een film. (...)
In dat opzicht, meen ik, sprak het surrealisme me aan. Als protest tegen onze slavernij; een protest dat in plaats van, zoals tot dusver, een jammerklacht te worden, de bezieling en de onuitputtelijke combinatierijkdom van de fantasie tot bondgenoot nam, om op het geestelijk vlak perspectieven te bieden die pasten bij de oeroude verlangens van de mens. Kijk, dat was nu iets dat absoluut niet in tegenspraak was met de open witte hemden die de meest vermetelen onder ons in die jaren begonnen te dragen. En Agras, Karyotákis, die liepen nog rond in vesten met overslag en stijve boorden. Ik bedoel dit heel serieus.

[p. 73]

Zijn ideeën over poëzie en de uitwerking hiervan nemen vastere vorm aan wanneer hij de kans krijgt met een vriend per auto door Griekenland te trekken.

In dat jaar begonnen mijn eerste expedities naar het platteland van Griekenland. Nog ben ik het lot dankbaar dat het mij op een voor mijn ontwikkeling kritiek moment een vriend zond die misschien dan wel geen intellectueel was, maar wel iemand met een zeer uitgesproken verering voor Griekenland en bovendien één van de eerste automobilisten in het land. Tot op de dag van vandaag ben ik aan de vriendschap die mij met hem verbond een symbolische betekenis blijven toekennen, een gebaar van goedgunstigheid van de kant van mijn lot. In een tijd waarin een tocht naar Delphi een welhaast onvoorstelbare onderneming was, een expeditie die een hele dag in beslag nam - en dan was het nog de vraag of je ooit behouden op je bestemming aankwam - lieten wij letterlijk geen plekje van Griekenland onbetreden. Als echte pioniers trokken we dagen en dagen voort, hongerig en ongeschoren, gevangen in de carrosserie van een gammele Chevrolet, zandheuvel op zandheuvel af, dwars door lagunes heen; gehuld in stofwolken of onder onbarmhartige stortbuien overwonnen we de ene hindernis na de andere en vraten de kilometers, met een onverzadigbaarheid die alleen te rechtvaardigen was door onze jeugdige leeftijd en onze liefde voor dat kleine landje dat we aan het ontdekken waren. Het was alsof je voor het eerst sliep met een vrouw wier lichaam je tot op dat moment alleen maar in je verbeelding gezien had. Anders, ja, maar in elk geval je verwachtingen overtreffend. Vaste stof begon langzamerhand de ideële structuur die ik in mijn hoofd had tot substantie om te vormen - zoals het leem, het cement dat doet met het ontwerp van de architect - en soms gebeurde dat met een precisie die me versteld deed staan over de kracht van de werkelijkheid. Soms juist ook niet. Maar - en daar wil ik heen - mijn aangeboren neiging om met die elementen die naar mijn idee het meest waard zijn iets nieuws te maken, een ideaal model, was ook in dit geval onstuitbaar in mij werkzaam en maakte dat ik tenslotte, na een lange reeks van optellingen en aftrekkingen, een ‘synopsis van landschap’ in handen had die duidelijk gedroomd was, maar waarvan ik voelde dat ze meer werkelijk was dan die andere, die elk moment voor mijn zintuigen toegankelijk is.

In de nu volgende jaren zal hij zijn eerste gedichten gaan schrijven. Het surrealisme blijft hem boeien en wanneer hij in de krant leest dat de dichter Andréas Embiríkos een lezing over dit onderwerp zal houden (1935) raakt hij opgetogen en bezoekt hem, nog vóór die le-

[p. 74]

zing. Elytis noemt het kranteberichtje en vertelt van de eerste ontmoeting met Embiríkos:

‘Overmorgen om 6 uur namiddag zal de Heer Andréas Embiríkos, dichter, in de zaal van Atelier spreken over het onderwerp Surrealisme, een nieuwe poëtische school. Toegang vrij.’ (...)
...net op dat moment hoorde ik stappen achter me en toen ik me omdraaide zag ik een man van tegen de dertig met uitgestrekte hand naar me toekomen. Hij was stevig gebouwd, had een dikke volle haardos, úitstekende jukbeenderen, een gave donkere huid en ogen die tegelijk doordringend en dromerig keken. Ons gesprek was geen gewone dialoog: het bestond voornamelijk uit een reeks uitroepen van verrassing. Ik zag in zijn persoon een haast mythisch schepsel: hij had immers met mijn goden gegeten en gedronken. Hij, van zijn kant, zag in mij een lot-uit-de-loterij: een jonge geestverwant in de literaire woestijn van Athene. Het was onze lotsbestemming of liever, het was vanzelfsprekend, dat we vrienden zouden worden. Vrienden, verbonden door een vriendschap die, hoewel ze zoals Kálvos het zou uitdrukken ‘een kwart eeuw’ duurde, nooit door iets ook maar voor een moment in gevaar is geweest.

Inmiddels wordt Elytis geïntroduceerd in de kring rond het zojuist opgerichte en van een nieuwe tijdgeest getuigende literaire tijdschrift Ta Nea Grammata. Tot die kring behoort ook de elf jaar oudere, door Elytis bewonderde Jórgos Seféris, die Elytis' werk leest en hem bij zich thuis uitnodigt:

Een paar dagen later, op een middag, nodigde hij me bij zich thuis. Ik zie nog voor me hoe hij in de rust van zijn kleine studeerkamer mijn manuscript doorbladerde, stopte en weer terugkeerde naar de passages die hem waren bevallen. Hij luisterde met grote aandacht naar mijn toelichtingen en heel voorzichtig, mild, liefdevol zou ik haast zeggen, gaf hij me hier en daar enige aanwijzingen; werkelijk jammer dat dat later niet is voortgezet, toen mijn ideeën vaste vorm gekregen hadden en er goede hoop bestond dat ik het geleerde zou kunnen waarderen en toepassen. Nu pas begrijp ik, dat hij toen niet verder durfde te gaan dan die aanwijzingen druppelsgewijze te geven. Hij wilde op geen enkele wijze de scherpe kantjes van mijn rebelse ideeën afhalen en, hoewel hij het op de meeste punten oneens was met mijn poëtisch ‘credo’, trachtte hij voortdurend, louter indirect en alleen op grond van de teksten die we vóor ons hadden, die aspecten van mijn persoonlijkheid naar voren te halen waarvan hij meende dat ze het meest echt en het meest produktief waren.

[p. 75]

Het tijdschrift wordt onder moeilijke omstandigheden voortgezet: de medewerkers raken verspreid (1937). Elytis wordt naar de School voor Reserve-officieren op Korfoe gestuurd:

Begin 1937 dreef het lot ons uiteen. Katsímbalis naar Parijs, Seféris naar Koritsá en ikzelf naar Korfoe; ik was daar leerling aan de School voor Reserve-officieren, van alles en iedereen afgesloten op het Fort. Als je er ook nog Antoníou bijrekende die, afgezien van de klassieke maandagen, voortdurend met zijn boot op zee was, waren alleen Karandónis en Gátsos in Athene overgebleven om het tijdschrift te kunnen voortzetten. Dat deden ze manmoedig.
Op gevaar af vierdaags arrest te krijgen en het enige verlof, op zondag, mis te lopen, las ik de nieuwe nummers, die ik verborg achter de Voorschriften voor oefeningen van mitrailleur-eenheden, in de leeszaal van de School of 's nachts als ik kamerwacht had. (...)
Vaak werd ik overspoeld door een golf van wanhoop, niet zozeer vanwege de eindeloze uitputtende marsen, het inspannen van de muildieren, het oliën van de wapens, alswel doordat het onmogelijk was om ook maar een minuut alleen te zijn, over mijn eigen problemen na te denken, me mijn genoegen van vroeger voor de geest te halen. Achter de bergen van Albanië die ik elke morgen tegenover me had wanneer ik me in de open lucht stond te scheren, zag ik geen denkbeeldige vijanden, zoals mijn officieren wilden, maar een andere verbannen dichter, vastzittend tussen de ‘kleine Tosken’ en de ‘lange Gheken’, Seféris. Hij schreef me geregeld en sprak dan over wat hem benauwde, altijd en eeuwig: ‘Wat een marteling toch dat iemand alsmaar weer een ander compleet mens moet zien te zijn. Soms, als ik terugkijk op mijn leven, bedenk ik met een zekere mate van bitterheid dat er altijd gebeurd is wat er maar gebeuren kon om te voorkomen dat ik zou schrijven.’ En een andere keer: ‘Iedereen heeft wat hem gegeven is, lief en leed, niets meer en niets minder. Daarvan moet hij iets maken, daarmee moet hij rechtvaardigen wat, naar zijn gevoel, een hogere macht hem heeft toe vertrouwd.’

Inmiddels is zijn eerste bundel, Oriëntaties^3., gepubliceerd (1940), maar dan breekt de oorlog uit:

Zo begon het jaar 1940, dat eindigen zou onder het huilen der sirenes en het krijgsrumoer. Niemand weet hoe de zaken zich ontwikkeld zouden hebben als we het geluk hadden gehad tot het einde toe voor die beproeving gespaard te blijven. De ommekeer in het denken, nog vóór er goed en wel vijf jaren verstreken waren, bleek duidelijk. Mijn eigen Oriëntaties, die toen net gepubliceerd waren in een kleine bundel die ech-

3. Prosanatolismí, uitg. Pyrsos 1940, Ikaros² 1982.

[p. 76]

ter wel veel pagina's telde, brachten velen van de ouderen ertoe een duidelijk standpunt in te nemen.

Tot zover de Kroniek. In 1983 geeft Elytis zijn tot dusver laatste interview^4., en het is boeiend te lezen hoe de ruim zeventigjarige dichter dan spreekt over zijn ‘persoonlijke mythe’, zijn vroege werk en het maken van poëzie:

Ten aanzien van wat we visie noemen zou ik kunnen zeggen [dat ik die] direct al [had.] Vanaf toen ik nog heel jong was. Tenminste tien jaar voordat ik de pen opnam ‘om een gedicht te schrijven’. Toen al had ik, zonder dat ik er iets voor had hoeven te doen, mijn persoonlijke mythe in me, met alles erop en eraan, alle elementen aanwezig en heel duidelijk. Tot en met zelfs de ongebruikelijke onorthodoxe compositiewijze toe die de kritiek me later zou verwijten. Maar tot daar aan toe en niet verder. Over de verwoording van de mythe namelijk kan ik precies het tegengestelde zeggen. Daar heb ik lang op moeten wachten. Op m'n drieëntwintigste pas, na lange vermoeiende omzwervingen, voelde ik dat datgene wat me ontroerde de uitingswijze begon te vinden die, naar mijn idee, erbij paste. Ik doel, met name, op het zuivere en het transparante. Mijn eerste boek zit vol jeugdzonden maar is, geloof ik, wel echt. Hier en daar ook zoek ik mijn toevlucht bij buitenlandse voorbeelden; daar stond ik toen niet kritisch genoeg tegenover. Als mijn eigen vingerafdruk de overhand gekregen heeft, is dat te danken aan een soort koppig vasthouden aan datgene waarvan ik altijd geloofd had dat poëzie moest zijn: een vormen van antilichamen tegen de ziekte die je ertoe dreef dichter te worden. (...)
Wat het maken van poëzie betreft kunnen we zeggen dat er twee methoden zijn. Er is de bekentenismethode die, dunkt me, regel is. De dichter geeft - daar gaan we van uit - de hem omringende werkelijkheid weer. In zijn werk, dat een soort innerlijk dagboek is, schrijft hij zijn psychische reacties neer die, uiteraard, pijnlijk zijn, aangezien ze proberen zijn onaangepastheid aan zijn natuurlijke en maatschappelijke omgeving weer te geven. Hoe bitterder zijn verdriet is of hoe scherper zijn protest, des te hoger wordt ook zijn gevoeligheid aangeslagen. Ik echter bleek, naar die maatstaven gemeten althans, een monster van onverschilligheid te zijn, onberoerd door de ellende die de mensheid teistert, met andere woorden een onbezonnen puber die alles prachtig vindt en het nog bezingt ook. Terwijl ik, louter en alleen, een scheikundige was die een vleugje Noordenwind, een zakje zeeblauw, een stukje prille meisjeshuid en een beetje heilige devotie bijeenvoegde om het resultaat te verkrijgen dat het leven hem onthield.

Zie voor noten p. 70.

4. Oorspronkelijk in het tijdschrift Repères (Lausanne), later in I lexi nr. 7 (Athene, sept. 1983), p. 754-763.