De Tweede Ronde. Jaargang 3

[p. 59]

Friedrich Hölderlin: De Eiken
C.O. Jellema

Uit de tuinen kom ik tot u, gij zonen der bergen!
Uit de tuinen, daar leeft de natuur geduldig en huislijk,
Zorgend, en zij ook verzorgd, met de vlijtige mensen te zamen.
Maar gij, gij heerlijken, staat, gelijk een volk van Titanen
In de beteugelde wereld, behoort slechts uzelf en de hemel,
Die u voedde en grootbracht, en, die u gebaard heeft, de aarde.
Niemand van u werd nog in de school van de mensen bedwongen,
Vrolijk en vrij dringt gij u, vanuit de krachtige wortel,
Onder elkander omhoog, en ge grijpt, als de arend zijn jachtbuit,
Met geweldige armen de ruimte, en op naar de wolken
Stralend en groot verheft zich uw zonnige kruin als bekroning.
Wereld op zich is een ieder van u, gelijk aan de hemel de sterren
Leeft gij, ieder een god, in vrije verbondenheid samen.
Kon ik maar dulden de knechtschap, ik zou dan nimmer benijden
Zo dit woud en voegen mij graag in 't gezelschap der mensen.
Kluisterde aan het gezelschap der mensen maar niet meer mijn hart mij,
dat van liefde niet wijkt, hoe graag zou ik onder u wonen!

Hölderlin (1770-1843) schreef dit gedicht in het begin van 1796, toen hij net huisleraar was geworden bij de familie Gontard in Frankfurt. Hij was 26, en al wel onder de indruk van de vrouw des huizes, Susette, maar nog niet in een liefdesrelatie met haar verbonden. Het gedicht weerspiegelt daarom eerder Hölderlins vroegere dienstbetrekking, bij Charlotte von Kalb en haar lastige zoontje, in het kasteel van Waltershausen.

Hölderlin was trots. Om niet dominee te hoeven worden, wat zijn moeder telkens en telkens weer van hem verlangde, week hij uit in het huisleraarschap bij rijke families. Die positie ervoer hij vaak als krenkend: hij werd in de intimiteit van het familieleven opgenomen, maar bleef desondanks de ondergeschikte, die bij feestelijke hoogtepunten niet altijd presentabel werd geacht. In de eerste brieven uit Waltershausen vertelt hij opgelucht, dat hij

[p. 60]

vriendelijk en voorkomend ontvangen is en dat hij zich daarom tamelijk in zijn positie kan schikken.

Maar wanneer op een keer de familie afwezig is, schrijft hij aan zijn moeder: ‘Ik ben heer en meester in huis. Ik leef geheel zonder de dwang, die etikette en trots iemand in mijn positie opleggen.’

Het zijn echter niet alleen de uiterlijke omstandigheden die zijn trots krenken. Herhaaldelijk schrijft hij over een innerlijke ervaring, die hem van de mensen tegen zijn zin afhankelijk maakt. In een brief aan zijn vriend Neuffer, ook vanuit Waltershausen, schrijft hij, hoezeer hij diens innerlijke onafhankelijkheid bewondert en benijdt: ‘Een vredig innerlijk leven is toch het hoogste wat een mens kan hebben.’ Hijzelf voelt zich al te vaak uitgeleverd aan nieuwe indrukken, nieuwe mensen, nieuwe ervaringen. Hij voelt zich erdoor onteigend: ‘Nieuwe individuen sleuren me mee.’ En (in een brief aan zijn zwager Breunlin): ‘Men komt met zijn gedachten en gevoelens eerder in het reine, als de dingen om je heen niet te menigvuldig zijn.’ Twee jaar later, weer aan Neuffer: ‘dat het onbekende voor mij heel gemakkelijk meer wordt dan het in werkelijkheid voor mij zijn kan, dat ik bij elke nieuwe kennismaking van een of andere misleidende illusie uitga, dat ik de mensen nooit leer begrijpen, zonder enkele kinderlijk-gouden verwachtingen op te offeren.’ En nog in 1801: ‘Ik dacht altijd, dat ik om in vrede met de wereld te leven, om de mensen lief te hebben, me moest buigen, en om iets voor anderen te betekenen mijn eigen vrijheid moest verliezen.’

Om aan de dwang, die het verblijf in Waltershausen hem oplegde, even te ontsnappen, maakte Hölderlin in het voorjaar van 1794 in z'n eentje een voettocht door de Rhön naar Fulda. Dat uitbreken uit dwangposities naar de vrije natuur is een vast patroon in zijn leven. Tijdens die wandeling geniet hij op een berg van de wijde hemel, de vrije lucht, de trotse hoogte - en van de stilte in het dal. En al zijn de bergbewoners wat bars en naïef, ze zullen menige goede eigenschap hebben, die onze cultuur vernietigd heeft.

Het zou me niet verbazen, als van die wandeling beelden in het gedicht De Eiken zijn opgenomen. De huidige Hölderlin-onderzoekers zien in hem vooral, soms zelfs uitsluitend, een dichter van de revolutie, wiens vrijheidsbegrip staat voor politieke vrijheid. Ik weet niet of die eenzijdigheid Hölderlin recht doet. Voor mij is het gedicht De Eiken ook een bewijs, dat het hem ging om innerlijke

[p. 61]

vrijheid, waarvan hij beroofd was, eerst, en eigenlijk zijn leven lang, door zijn moeder, dan door het internaatsleven, en later door het kerkbestuur, dat hem kon opleggen een predikantenplaats aan te nemen. Maar vooral door die eigenschap, waarover hij in zijn brieven schrijft: het zelfverlies dat hij ervaart in zijn omgang met mensen, een omgang die hij zoekt en vreest, waaraan hij zich weggeeft en waarvoor hij vlucht. Totdat hij zich, nauwelijks 36 jaar oud, tegen elke vorm van zelfverlies beschermt door zich neer te leggen bij de - uiterlijk - denkbaarst onderworpen positie: die van psychiatrisch patiënt, wie elke zelfbeschikking ontzegd wordt. Juist omdat hij zich zo aan de mensen kon verliezen, hield hij hen toen 40 jaar lang op afstand; zijn moeder met belachelijk formele briefjes, zijn bezoekers met nederige buigingen en door hen met ‘meneer de baron’ of met ‘excellentie’ aan te spreken. Daarbij van de nood, waaronder zijn trots geleden had, een wapen smedend: de vrijwillige keus voor een, in de ogen van de buitenwereld ridicule, sociale onderworpenheid maakte hem innerlijk vrij.

Waarom Hölderlin, om op het gedicht terug te komen, het eikenwoud benijdt, is de verbondenheid die het individu niet van zijn vrijheid en trots berooft. Een dergelijke verbondenheid bestond er voor hem tussen mensen niet, niet (alleen) in politieke zin niet, maar ook in zijn persoonlijke leven niet, hoewel hij ernaar hunkerde. Aan die onmogelijkheid, aan die hunkering is hij bezweken. Maar of hij daarom gek was blijft een vraag.

Een van de moeilijkst vertaalbare woorden in het gedicht is ‘das gesellige Leben’, dat ik vertaalde met ‘het gezelschap der mensen’. Gesellig is iets anders dan het Nederlandse gezellig; het betekent sociabel, gezelschappelijk. Een voor Hölderlin moeilijk bereikbare ervaring. Maar wat hij in zijn leven alleen met (de getrouwde!) Susette en een enkele vriend kon ervaren: verbondenheid zonder vrijheidsberoving, hield hij als een droombeeld hoog.

In zijn roman Hyperion schrijft hij: ‘Ich trage ein Bild der Geselligkeit in der Seele.’ En daaronder verstaat hij een samenzijn in waarheid en schoonheid, een samenzijn als de bekroning van een fiere, onafhankelijke individualiteit. Zo staan de eiken ieder voor zich, vormen zij samen een woud.