De Tweede Ronde. Jaargang 3

[p. 2]

Nederlands proza

[p. 3]

Beeldmateriaal
Jan Donkers

De man bracht zuchtend en met een theatraal gebaar zijn hand naar zijn voorhoofd. ‘De-jaren-zestig, de-jaren-zestig: ik kan die woorden niet meer horen weet je dat? Kunnen we niet afspreken dat je een andere term gebruikt als je 't erover hebt? Ruilverkaveling of zo, of weduwen-en-wezen-wet? Ja dat is het: weduwen-en-wezen-wet. Dus je mag in dat dossier van je opschrijven wat je wilt, jonge onderzoeker, maar als we erover praten zeg je: weduwen-en-wezen-wet. Dus: tijdens de weduwen-en-wezen-wet was Mees de Bree redacteur van het legendarische undergroundblad Bilbo...’ Hij grinnikte even.

De jongen schraapte zijn keel en zweeg beleefd enkele seconden. ‘Meneer de Bree,’ vervolgde hij toen, ‘we hebben u gevraagd naar het instituut te komen opdat we u enkele geselecteerde video-opnamen uit die tijd kunnen laten zien, waarvan we dan hopen dat u er uw onmiddellijke commentaar op wilt geven, uw reacties, uw herinneringen. We zijn geïnteresseerd in uw huidige perceptie van die periode en van de mensen met wie u toen samenwerkte. Onze projectleider heeft in samenwerking met de groep na inhoudsanalyse van al het relevante lees- en beeldmateriaal een tentatieve hypothese opgesteld, waarvan we hopen dat we na verwerking van de protocollen van u en de anderen die zich bereid hebben verklaard...’

‘Laat nou maar 's zien,’ onderbrak de man hem met opnieuw een zware zucht. Hij liet zich nog dieper in zijn stoel zakken en streek even met zijn hand door zijn dunnende haar. ‘Ik vind alles best, als jullie maar niet denken dat jullie met wat gesprekjes en het napluizen van al die ouwe onzin nog ooit een idee zullen hebben van hoe het toen was... maar laat zien.’

De jongen kantelde de luxaflex verticaal en drukte vervolgens op een toets van het video-apparaat. ‘Dit is fragment één,’ zei hij overbodig. De man herkende onmiddellijk het beeld dat op het scherm verscheen, van de eenzame stadsguerillero die uit dikke wolken rook of traangas naar voren trad, een rode vlag in zijn ene hand, een steen in zijn andere. Hij droeg een hooggesloten zwart

[p. 4]

jack en een zakdoek voor zijn mond, en de luttele seconden dat hij in close-up werd gehouden, alvorens de camera op zijn werpgebaar uitzoomde, was zijn blik gepijnigd en intens. ‘Menno van Buuren,’ zei de man. ‘Op het Damrak. Maar dat wisten jullie toch al hè? Ha, Menno van Buuren!’ Al zijn venijn klonk door in de verachtende manier waarop hij de naam herhaalde. ‘Dan weten jullie toch ook dat Menno al jarenlang Monika van Buuren heet hè? Dat-ie als een monsterlijk oud wijf door het leven gaat? Dat-ie politiek tegenwoordig maar onzin vindt en meer geïnteresseerd is in dronken zeelui zijn bed in te praten? Dat-ie dat “werken aan zichzelf” noemt, aan zijn bewustzijn, aan zijn ik? Twintigjaar geleden probeerde-ie mij uit de redactie te gooien omdat-ie vond dat ik er revisionistische denkbeeelden op na hield. Nou is-ie alleen nog maar geïnteresseerd in die nagemaakte gleuf tussen zijn benen.’ Hij snoof vervaarlijk. De jongen probeerde zo onopvallend mogelijk te controleren of de cassetterecorder nog wel liep.

‘Is er misschien koffie of zo?’ hernam de man.

‘O ja, natuurlijk,’ antwoordde de jongen geschrokken, ‘ik zal wel even halen in de kantine. Wilt u, eh, alles derop en deran?’

De man knikte vaag, op een manier die liet weten dat zijn gedachten elders waren. Hij stond op en liet zijn blik enkele ogenblikken langs de memo's en stencils op het prikbord glijden. Toen liet hij zich weer zuchtend in zijn stoel zakken en bleef daar in gedachten verzonken hangen tot de jongen terugkwam.

‘Mag ik dan het tweede fragment laten zien?’ vroeg de jongen, nadat hij langdurig zijn koffie had koudgeblazen. Toen enig teken van instemming uitbleef drukte hij opnieuw de toets in.

Op het scherm verschenen enkele weinig professioneel gemaakte beelden van wat zonder enige twijfel een happening rond het Lieverdje moest zijn. Er werd wat dwaas gehold door ontroerend vaderlijk ogende politiemannen, omstanders stoven cafés binnen om buiten mepbereik van de zijspannen te komen. Dan zoomde de camera in op een verdwaasd groepje dat, met Robert Jasper Grootveld als alibi in hun midden, een onderkomen zocht in de portiek van de Athenaeum Boekhandel. Met een druk op de toets bevroor de jongen het beeld.

‘Van links naar rechts,’ viel de man in, alsof hij een teken had gekregen, ‘Theo Zwart, Babs Lacroix, Barend Leffels... zie je, met die grijze jas aan. Tegenwoordig eigenaar van het restaurant La Tour d'Or hier ter stede. Dat weten jullie toch hè? De voorrij-

[p. 5]

kosten van de kok bedragen alleen al honderd gulden per persoon. Als je na het eten een Courvoisier bij je koffie bestelt komt Barend je hoogstpersoonlijk aan tafel berispen. Of je dan soms helemáál geen smaak meer hebt. Of je niet weet dat ze zoiets ordinairs alleen maar in de keuken gebruiken. Bij de bezetting van het Maagdenhuis was hij de man die bezetters die met vertrouwelijk materiaal om zouden gaan screende, op hun politieke betrouwbaarheid. Ik werd afgewezen natuurlijk. En ik me maar zorgen maken dat ik niet links genoeg was in vergelijking met al dat opportunistische tuig... Moet je ze zien, daar, tweede van rechts, Ger Siebeling, thans burgemeester van de bloeiende gemeente Z., en daarnaast...’

‘Weet u dat zeker,’ interrumpeerde de jongen haastig. ‘Ik bedoel, eh, niet dat-ie burgemeester is, maar dat 't 'm is bedoel ik. Siebeling dus.’

‘Jazeker jonge zonderzoeker,’ viel de man geërgerd in. ‘Dat is 'm, gifbelten-Gerrie, toen nog zonder moderne bril en vlotte blazer.’

‘Kunt u zich nog, laten we zeggen, bepaalde dingen herinneren uit die tijd? Wat weet u nog van 'm?’

De man schaterde. ‘Wat ik nog van 'm weet? Dat-ie het lulletje van de groep was, van elke groep. Dat-ie altijd al blij was als-ie mee mocht doen, maar dat-ie hoofdzakelijk een blok aan ons been was. Ik zal je een voorbeeld geven, ik denk dat het in 1963 was. Zeggen de namen Bob Been en Geert van de Reyt je iets?’

‘Om te beginnen moeten we een auto hebben,’ zei Bob daadkrachtig, ‘maar ik ben bang dat Geert dit keer wel niet zoveel zin zal hebben want die heeft een veel te lucratieve handel.’ Hij duidde met zijn hoofd in de richting van Geert, een lange baardige jongen met een bruin ribfluwelen jasje. Hij liep rond met een pakje door hem zelf vervaardigde fotomontages van Luns en De Quay als Papoea's, met elk een speer in de hand en gekleed in een gleufhoed en een enorme peniskoker.

Mees keek de andere kant op. Als altijd kon hij zijn ogen niet afhouden van het haar van de barman. Het was diepzwart en gepommadeerd en van beide zijden ongeveer vanaf de hoogte van de bovenkant van de oren omhooggekamd totdat de beide lapjes elkaar midden op de schedel ontmoetten en zich met grote zorgvuldigheid in elkaar vastgrepen, aldus de illusie scheppend van een

[p. 6]

ononderbroken, gezond haargazon... Mees boog zich verder voorover om nog beter te kunnen zien, maar daar richtte de barman het hoofd alweer omhoog en reikte hem de beide glazen pils aan.

Bob stelde voor het Geert toch te vragen; ze kenden verder niemand met een auto die voor hun plannen voelde. Mees keek tegen Geert op, hij was ouder dan zij en gedroeg zich soms tegenover hen en hun jaargenoten alsof hij met enkele zinnen het nut van hun activiteiten op zeer wankele basis zou gaan stellen. Bob werkte zich door de rokerige, bruine ruimte naar achteren en ging naast Geert staan. Hij legde hem uit wat ze van plan waren.

‘In de etalage van een van die lege pandjes die tegen de Nieuwe Kerk aangeplakt zitten, weet je wel, daar aan de Nieuwe Zijds, daar staat een metershoge foto van Frank Buchman achter het venster. Je begrijpt dat dat niet kan,’ voegde hij er met een lachje aan toe. Geert knikte.

‘Ga je mee met de auto?’ vervolgde Bob. Geert apprecieerde zichtbaar de sprong in de redenering en stemde lachend toe.

‘Ik blijf hier nog een half uurtje, dan ben ik wel los denk ik. Als jullie in de tussentijd voor een flinke kei zorgen...’

‘Prima,’ zei Bob. Hij keek op zijn horloge. Het was drie uur, de drukte in de sociëteit was nu op een hoogtepunt. Over een uur zou het licht beginnen te worden en dan werd de hele operatie al wat linker, dus over een halfuur, ja dat zou goed uitkomen.

Tegen kwart voor vier zaten ze in Geerts eend: Geert achter het stuur, Bob naast hem en op de achterbank Mees en Ger Siebeling, die de enorme klinker op zijn schoot had. Ger had maar weinig gezegd tot dat moment maar toen de auto de Utrechtsestraat indraaide zei hij ineens, bijna struikelend over zijn eigen woorden: ‘Volgens mij is het Bob zijn beurt om te gooien. Ik heb bij het Portugese consulaat gegooid, vorige week.’

‘Ja maar je hebt misgegooid, stomme lui, zodat ik het later over moest doen. En bij de Spaanse ambassade hebben Mees en ik ook gegooid en heb jij alleen maar op de uitkijk gestaan,’ rekende Bob hem rustig voor. ‘Dus...’

‘Maar ík heb toen het ANP gebeld,’ sputterde Ger.

‘Nou ja, kunst,’ onderbrak Geert hem fel, die duidelijk ongeduldig begon te worden. ‘Wat is daar nou voor lef voor nodig, om een verontwaardigde stem op te zetten in een telefooncel en zeggen dat je een toevallige passant bent die et cetera?’

[p. 7]

Ger keek zwijgend uit zijn raampje terwijl ze het Rembrandtsplein over reden. Het was nu het stilste deel van de nacht, zag Mees tot zijn voldoening. Op de hoek van de Halvemaansteeg stonden wat pooiers en nachtbrakers in broodjes te happen. Voor hen zat het vertier er op, en voor de melkboeren, postbodes en bakkers was de dagtaak nog niet begonnen. Geert draaide de Halvemaansteeg in en Ger stelde haastig voor nog iets te gaan eten, maar de anderen wezen dit onmiddellijk af. Er moest gehandeld worden. Mees besefte dat Ger bang was; hij wist dat hij zelf ook geen held was, maar zijn eigen lafheid was er een van het soort waarin de angst om die lafheid te tonen aan anderen alles overheerste. Het was hem onvoorstelbaar dat Ger zich zo liet kennen.

‘Zeg Ger, je bent toch niet bang hè?’ begon Bob op treiterige toon.

‘Weet je wat het met jou is, je maakt je niet kwaad genoeg op de momenten dat het erop aan komt.’

‘Nou, ik vind die Frank Buchman ook niet zo eh, erg...’

‘Ger,’ doceerde Mees plechtig, ‘die Morele Herbewapening is het gevaarlijkste zootje schorum dat zich in het westen over de diverse landsgrenzen heen durft te manifesteren. Ze willen een ideologie uit de grond stampen om die tegen de communistische te stellen. Ze vinden dat het westen geen ruggegraat meer heeft en daarom spoedig onder de voet gelopen zal worden door het bevlogen rooie tuig. Alles wat je maar kunt bedenken is fout aan die lui. Als die mensen hier in Nederland hun ideologie aan de man gaan brengen wordt het een heilstaat die voor het duizendjarig rijk nauwelijks onder zal doen.’ Hij praatte met een dwingend staccato dat zich niet liet onderbreken en liet zijn donkere ogen daarbij van man tot man door de auto dwalen. ‘Ze zitten al tot in de hoogste toppen van de PvdA, ik zweer het je. En die Buchman, dat is de capo di tutti capi, het opperschoelje, de man die het allemaal uitgevonden heeft. En die Buchman ga jij midden in zijn rotsmoel raken met deze kei. En nu wil ik verder niets meer horen.’

Bob en Geert grinnikten. Terwijl ze over het Rokin reden constateerde Mees dat voor hen uit de lucht al enigszins lichter begon te worden. Er passeerde hen een enkele auto. Ze mochten niet al te lang meer wachten.

Geert parkeerde zijn eend rochelend voor het postkantoor en bleef, met draaiende motor, achter het stuur zitten zodat hij de Mozes en Aäronstraat in de gaten kon houden, langs het paleis.

[p. 8]

Bob posteerde zich op de hoek van het postkantoor vanwaar hij de Raadhuisstraat kon overzien en het zuidelijk deel van de Nieuwezijds, Mees een eind verder op de Nieuwezijds Voorburgwal zodat hij alle verkeer uit noordelijke richting kon zien aankomen. Het was doodstil toen Ger langzaam, de klinker moeizaam onder zijn colbertje gepropt, de rijweg overstak. Hij bleef staan op de vluchtheuvel, een meter of vier van de etalage verwijderd. De kleine pandjes waren alle in een tamelijk haveloze staat en de meeste etalages werden alleen voor reclame gebruikt. En daar staarde het twee meter grote hoofd van Frank Buchman Ger toe, een vriendelijke oom met een brilletje, vast aardig tegen zijn kinderen en huisdieren. Links en rechts stonden naast de foto enkele uitvergrote teksten.

Ger keek om zich heen, eerst in de richting van de auto. Geert stak zijn hand omhoog vanuit het omhooggeklapte raampje, ten teken dat alles veilig was. Verderop hield ook Bob zijn hand geheven, maar Mees schudde nadrukkelijk zijn hoofd en inderdaad sjokte er even later een taxi voor het postkantoor langs. Toen stak ook Mees zijn hand de lucht in. Maar Ger deed niets. Hij staarde naar de foto, de etalageruit en schoof de steen verder weg onder zijn jasje.

‘Ger, het is de klassevijand,’ riep Mees hem toe. ‘Ze zijn erger dan de nazi's. Als ze het voor het zeggen krijgen gaan je vader en je moeder er aan, worden al je boeken verbrand, ga je het werkkamp in, wordt je hele...’

Toen kwam de steen. Ger maakte een raar, meisjesachtig werpgebaar, de klinker beschreef een flauwe boog en plofte dof tegen het hout van het smalle vensterbankje aan, vlak onder de ruit. Bob kon, van veraf, zijn ogen nauwelijks geloven; ‘hij heeft misgegooid!’ hoorde hij zichzelf roepen, verbijsterd, tegen niemand in het bijzonder. Geert begon te schaterlachen maar Mees holde vreselijk vloekend in de richting van de etalage, daarbij bijna tegen Ger opbotsend wiens enige impuls was zich uit de voeten te willen maken.

Slechts een noodkreet van Geert weerhield Mees ervan het karwei alsnog af te ronden, hij draaide zich om en rende ook in de richting van de auto, die al zachtjes wegsputterde. Hij dook bijna op de schoot van Ger neer, die het deurtje achter hem dichtklapte. Met een kalm gangetje reden ze zo richting Spui, terwijl de door Geert van veraf bespeurde politiekever net de hoek van het paleis

[p. 9]

om draaide.

Vanaf de achterbank van de eend klonk een gesmoorde, grauwende kreet. Mees had Ger bij zijn stropdas vastgegrepen en trok die stevig aan, terwijl hij met zijn andere hand ritmisch zijn maagstreek bewerkte.

‘Grote oetlul, wat hebben we nou aan jou!’ schreeuwde hij hem recht in zijn gezicht. ‘Jongens, hij gaat de gracht in, hoe moet je met zulke mensen nou de revolutie beginnen!’

Ger uitte kreten van pijn en Geert moest wel snel de auto stilzetten om Bob te helpen het gepijnigde slachtoffer uit de handen van de razende Mees te bevrijden. Uiteindelijk liet deze laatste zich met gesloten ogen in zijn autostoel achterover zakken. Niemand sprak, ook Ger niet, die pogingen deed zijn stropdas weer te fatsoeneren. Geert en Bob keken voor zich uit.

Het was al bijna licht, een wandelend echtpaar keek nieuwsgierig in het voorbijgaan de auto in waarin vier jongens onopvallend zaten te doen. Verderop, op de hoek van de schilderijenwinkel van Karbargerboer aan het Spui stond een man zijn hond uit te laten. Geert haalde even snorkend zijn neus op en startte toen de auto. ‘Ger doet niet meer mee,’ besloot hij eenvoudig.

Er viel een stilte, waarin de jongen opnieuw de veters van zijn Nikes losmaakte en weer vastknoopte.

‘Nou ja, ik geef toe dat 't niet een erg wereldschokkende gebeurtenis was,’ besloot de man. ‘Maar begrijp je ongeveer wat ik bedoel?’

De jongen knikte. ‘Vindt u het goed dat we dan nu verder gaan met fragment drie?’