De Tweede Ronde. Jaargang 3

[p. 73]

Essay

Zelfportret van Karel Čapek.

[p. 74]

Waarom ik geen communist ben?
(Fragmenten)
Karel Čapek
(Vertaling Jana Beranová)

Als mijn hart aan de kant van de armen staat, waarom ben ik dan in vredesnaam geen communist?

Omdat ik aan de kant van de armen sta.

Arme mensen zijn geen massa. Duizenden arbeiders kunnen één arbeider helpen in zijn strijd om het bestaan, maar duizenden armoedzaaiers kunnen één armoedzaaier niet eens aan een stuk brood helpen. Een arm, hongerig en radeloos mens is volstrekt eenzaam. Zijn leven is een verhaal op zichzelf dat met andere niet gebundeld kan worden; het is een individueel geval, een ongeluk, al lijkt het als twee druppels water op andere gevallen. Keer de maatschappij met welke kant ook naar boven, de armen zullen weer naar de bodem zinken en hooguit zullen er nog meer bijkomen.

Ik ben absoluut geen aristocraat, maar ik geloof niet in de waarde van de massa. Niemand beweert trouwens serieus dat de massa zal regeren; de massa is niets anders dan een concreet instrument om een bepaald doel te bereiken. De massa is gewoonweg politiek materiaal: je hoeft de mens maar in een zekere vorm te persen om materiaal van hem te maken; je hoeft hem maar van bepaalde stof of uit bepaalde ideologie een uniform aan te meten. Helaas kun je een uniform uit ideologie gewoonlijk niet na anderhalf jaar uittrekken.

Ik zou het communisme waarderen, zodra het op de arbeider zou afkomen en eerlijk zou zeggen: ‘Ik vraag iets van je maar beloof je niets; ik vraag je een nummer, een onderdeel, materiaal voor mij te zijn, zoals je ook in de fabriek een nummer, een onderdeel, materiaal bent. Je moet je mond houden en gehoorzamen, net als in de fabriek. Daarvoor zul je later als alles veranderd is, blijven wat je bent; je zal het slechter of beter hebben, dat kan ik je niet garanderen. De wereldorde zal niet guller of liever voor je zijn, maar wel rechtvaardiger.’ - Ik denk dat de meeste arbeiders zich bij het horen van zo'n aanbod zouden bedenken - en toch zou het absoluut eerlijk en, wie weet, op hoogst morele gronden meer aanvaardbaar zijn dan alle eerder gedane voorstellen.

[p. 75]

Een arme met beloftes voeden is een arme bestelen. Zijn hart klopt allicht prettiger als hij vetgemeste ganzen met gouden veren krijgt voorgespiegeld, maar in de praktijk geldt vandaag net als honderd jaar geleden: beter één vogel in de hand dan tien in de lucht, en beter vuur in de kachel dan de rode haan op daken van paleizen. Er zijn bij ons overigens aanmerkelijk minder paleizen dan je zou geloven, als je in plaats van ogen klassebewustzijn krijgt opgedrongen. Want, enkele uitzonderingen daargelaten, we zijn qua levenswijze nauwelijks een rijk volk te noemen en dat vergeet men als regel te vermelden. Doorgaans wordt gezegd dat een arme geen risico loopt, maar het tegendeel is waar: wat er ook gebeurt, de arme draagt het meeste risico, want als hij iets verliest, dan verliest hij zijn laatste korst brood en met de korst brood van een arme experimenteer je niet. Revolutie speelt zich nooit af op de rug van een klein aantal, maar op de rug van het allergrootste aantal mensen, ongeacht of het oorlog, een valutacrisis of wat dan ook is; het is altijd de sloeber die de eerste en hardste klappen krijgt, want armoede heeft eenvoudig geen grens en geen bodem. Niet het dak van de rijke, maar dat van de arme is het meest vermolmde in deze wereld. Schud de wereld en kijk daarna wie onder het puin liggen bedolven.

Je kunt bijvoorbeeld heel gemakkelijk zeggen dat het bos zwart is, maar de bomen zelf zijn bruin en groen, want het zijn gewone dennen en sparren. Je kunt heel gemakkelijk zeggen dat de maatschappij slecht is, maar ga daar eens de slechte mensen zoeken. Probeer mensen te beoordelen zonder grof te generaliseren: in een mum van tijd blijft er van je principes niets heel. Het uitgangspunt van het communisme is een kunstmatig en bewust gebrek aan kennis van de wereld. Degene die zegt dat hij de Duitsers haat, zou ik graag een tijdje onder de Duitsers laten leven; een maand later zou ik hem vragen of hij zijn Duitse hospita haat, of hij de Germaanse radijsboer de nek wil omdraaien, of hij de Teutoonse omoe die hem lucifers verkoopt van plan is te wurgen. Een van de immoreelste gaven van de menselijke geest is de gave om te generaliseren; in plaats van ervaringen te vergaren, probeert hij deze simpel te vervangen. In de communistische kranten lees je niets anders dan dat de wereld in- en in-ellendig is. Degene, voor wie beperktheid geen hoogtepunt van kennis betekent, zal dat nogal onbevredigend vinden.

[p. 76]

Ik geloof tot op de dag van vandaag dat er een bepaalde morele en verstandelijke bagage bestaat, waaraan mensen elkaar herkennen. De methode van het communisme is een breed streven naar internationaal onbegrip, het is een streven de menselijke wereld te verbrokkelen in stukjes die niet bij elkaar horen en die elkaar niets te zeggen hebben. Wat aan de ene kant goed is, kan en mag aan de andere kant niet goed zijn; alsof aan beide kanten mensen niet van meer fysiologisch en moreel belang waren. Stuur de meest orthodoxe communist maar naar me toe. Als hij me niet ter plekke neerknalt, heb ik goede hoop dat ik het op veel gebieden - voor zover die natuurlijk niet op het communisme slaan - persoonlijk met hem zal kunnen vinden. Een communist zal zich echter uit principe ook in zaken die niets met het communisme te maken hebben met anderen niet verstaan. Praat met hem over de functie van de milt en hij zal dat als bourgeois-wetenschap aanduiden; evenzo bestaat er bourgeois-romantisme, bourgeois-humanisme enzovoorts. De overtuigingskracht van een communist is in elke futiliteit vrijwel bovenmenselijk. Niet omdat die overtuiging zo verheffend zou zijn, maar omdat hij er nooit genoeg van kan krijgen. Misschien is het niet eens overtuigingskracht, misschien is het meer een soort ritueel voorschrift of, als puntje bij paaltje komt, een ambacht.

Ik heb juist daarom met het proletariaat te doen, omdat het op deze manier direct is afgesneden van de rest van de beschaafde wereld zonder er iets anders voor in de plaats te krijgen dan het povere uitzicht op een zaligmakende revolutie. Het communisme sluit een cordon tussen de proletariërs en de wereld, en juist jullie, communistische intellectuelen, staan met jullie bontgekleurd schild tussen deze proletariërs en alles wat voor hen als groep in opkomst klaar ligt. Maar er is nog steeds plaats voor de vredesduif, zo niet bij jullie dan wel boven onze hoofden of direct daar boven.

Ik voel me opgelucht nu ik dit tenminste heb gezegd, al is het niet alles. Maar dit moest ik opbiechten. Ik sta niet in de massa en mijn conflict met het communisme is geen principieel conflict, maar een zaak van mijn persoonlijk geweten. En als ik met het geweten in plaats van met principes zou kunnen strijden, geloof ik dat het niet onmogelijk zou zijn elkaar op z'n minst te begrijpen. En dat zou al veel zijn.